Πώς από την αρχαιοελληνική ανθρώπινη ευαισθησία και τέχνη φθάνουμε στη θεανθρωπία και στη λειτουργική εικόνα της Εκκλησίας
ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ ΙΒΗΡΙΤΗΣ
Μέχρι το τέλος της ζωής του ο π. Γεώργιος Φλωρόφσκυ, που σφράγισε την εποχή μας ολόκληρη με τη θεολογική του παρουσία, υπεστήριξε με πάθος ότι ο ελληνισμός έχει καταστεί αιώνια κατηγορία του χριστιανισμού. Οχι ο φυλετικός ελληνισμός, αλλά ο ελληνισμός του δόγματος, της λατρείας και της εικόνος.
Ζώντας στο Αγιον Ορος, μέσα στην ιερουργία και στο μέλος της Θείας Λειτουργίας και των ακολουθιών· και γνωρίζοντας εκεί το Ευαγγέλιο και τους Πατέρες της Εκκλησίας, συνειδητοποιείς τη σημασία των λόγων του μεγάλου Ρώσου θεολόγου για την ελληνικότητα και την καταγωγή του δόγματος και της λατρείας.
Μελετώντας το βιβλίο «Τα πορτρέτα του Φαγιούμ» της κ. Ευφροσύνης Δοξιάδη αντιλαμβάνεσαι και τον λόγο για τις εικόνες· πόσο και πώς κατάγονται από την ελληνική εικαστική παράδοση και τέχνη.
Και ενώ δεν είναι πρωτάκουστες οι απόψεις ότι τα Φαγιούμ είναι πρόδρομος των εικόνων, όμως μόνον εντρυφώντας στο θαυμαστό βιβλίο της Ευφροσύνης Δοξιάδη νιώθεις να αναδύεται μπροστά σου μια χαμένη ατλαντίδα, να βρίσκεται ο κρίκος της αλυσίδας που ενώνει την αρχαία ελληνική τέχνη με τις εικόνες της Εκκλησίας. Από την ανθρώπινη ευαισθησία και τέχνη φτάνομε στη θεανθρωπία και στη λειτουργική εικόνα της Εκκλησίας.
Ιστορικές συνθήκες και εξελίξεις φέρνουν τους Ελληνες στην Αίγυπτο. Γνωρίζονται και συζούν με τους Αιγυπτίους. Βλέπουν την έμφυτή τους θρησκευτικότητα, την πολλή τους απασχόληση με το πρόβλημα του θανάτου, την επιθυμία και προσπάθεια να ξεφύγουν από αυτόν. Και βρίσκοντας κάτι συγγενικό με την αναζήτηση της ελληνικής ψυχής και τη μελέτη του θανάτου, αρχίζουν τη συνεργασία τους
Στην τυποποίηση της ιερατικής ακινησίας δίδουν οι Ελληνες τη ζωντάνια της προσωπικής μορφής και κινήσεως. Και τα νεκρικά προσωπεία, με τη συμβολική τους σημασία, αντικαθιστούν με τα πορτρέτα που παρουσιάζουν τον συγκεκριμένο άνθρωπο με τον δικό του πόνο και χαρακτήρα.
Ετσι ικανοποιείται η αιγυπτιακή έφεση. Και φανερώνεται η αντίληψη για τον άνθρωπο και το καλλιτεχνικό επίπεδο των Ελλήνων.
Οι ώριμοι και βασανισμένοι τούτοι ζωγράφοι δεν λένε ψέματα ούτε εμπαίζουν τον άνθρωπο.
Δεν παρουσιάζουν τα πρόσκαιρα ως αιώνια ούτε ικανοποιούνται με το να σχολιάσουν επιπόλαια τα εφήμερα.
Παραδέχονται την τραγικότητα της πραγματικότητος. Δεν αρνούνται την ύπαρξη του θανάτου. Και δεν θέλουν ούτε να τον παρακάμψουν με επίπλαστα τεχνάσματα ούτε να προβάλουν τον νατουραλισμό της φρίκης και της αποσυνθέσεως.
Γι' αυτό δεν μπορούμε να πούμε ότι τα πορτρέτα αυτά είναι απλώς ρεαλιστικά. Εχουν τον δικό τους ρεαλισμό και το πνεύμα. Αντιπαραβάλλουν στο γεγονός του θανάτου, την αιωνιότητα της δίψας του ανθρώπου για ζωή χωρίς τέλος.
Δεν προβάλλουν το φθαρτό και φευγαλέο, αλλά μνημειώνουν το αιώνιο και άδυτο
Παρασυρμένοι από το όραμά τους τραβούν γραμμές, ρίχνουν χρώματα με ένα σκοπό: να επιτύχουν το ζητούμενο, να φτάσουν τον στόχο τους· να παραστήσουν και να φανερώσουν εκείνο το αόρατο μυστικό, που αποτελεί την ψυχή του ανθρώπου. Ετσι αναδύεται από τα πορτρέτα αυτά η ευγένεια του προσώπου που πονά· η συγκρατημένη θλίψη και η αριστοκρατία της ελπίδος· το κάλλος της ψυχής που δεν σβήνει
Δημιουργείται αίσθηση παρουσίας. Φτάνει η ανθρώπινη τέχνη σε έσχατες κορυφώσεις κατακτήσεως.
Το βλέμμα των Φαγιούμ σού φανερώνει πιο ζωντανούς τους πεθαμένους, που διψούν τη ζωή, από τους ζωντανούς που δεν την υποψιάζονται.
Σου κάνουν συντροφιά και σου μιλούν εν σιγή οι απόντες. Σε ξυπνούν στη ζωή οι απ' αιώνος κεκοιμημένοι.
Οι άνθρωποι των Φαγιούμ, ενώ δεν περιφρονούν την πρόσκαιρη ζωή, προτιμούν και οραματίζονται την αιωνιότητα. Είναι φροντισμένοι στην εμφάνιση, στολισμένοι, καλοχτενισμένοι και συχνά στεφανωμένοι· έτοιμοι για μια ιερή εορτή, που τελικό σκοπό έχει την επιτυχία της αιώνιας ζωής.
Ολος ο ανθρώπινος μακρόσυρτος πόνος εκβάλλει, σαν τα νερά του Νείλου, στις μορφές αυτές. Και μέσα στην άβυσσο του πόνου λάμπει το φως της ελπίδος και της προσμονής. Λάμπει η αιωνιότητα που αναβλύζει από τα βάθη της πρόσκαιρης, αλλά προσωπικά ανεπανάληπτης ζωής.
Ετσι σου πληγώνουν την καρδιά και σε παρηγορούν μακάρια. Σε φέρνουν σε εγρήγορση, για να δεις την τραγικότητα αλλά και την ωραιότητα της ζωής.
Ολο το κλίμα είναι γεμάτο ιερή και πένθιμη γαλήνη. Ολα συναπαρτίζουν μια μήτρα αγάπης και κάλλους, που δημιουργεί πολιτισμό και γεννά ανθρώπους με υψηλές αναζητήσεις. Το ολοζώντανο του πόνου και του κάλλους που ξεπερνά τον χρόνο καταργεί τους χωρισμούς.
Η τέχνη ανάγεται σε επίπεδο ιερουργίας και φανερώνει αληθινή ανθρωπιά, όπου ενώνεται το κάλλος με την καλοσύνη. Συζούν οι λαοί. Συνεργάζονται οι πολιτισμοί. Και συγκατοικούν οι ζώντες με τους κεκοιμημένους. Ο καθένας παίρνει τον ταριχευμένο νεκρό στο σπίτι του. Και κρατά στη ζωή του άγρυπνη τη μνήμη του θανάτου.
***
Δεν πρέπει όμως να ξεχνάμε ότι στην πνευματική ζωή υπάρχει μια φυσιολογία και λειτουργούν νόμοι αμετάθετοι:
Οταν ένας λαός, ένας κόσμος ολόκληρος, αγωνίζεται σαν ένας άνθρωπος υπομονητικά· όταν δεν αιτιάται κανέναν άλλον ως αφορμή των δεινών του· όταν δεν αυθαδιάζει και δεν φθάνει στην ύβρι, αλλά περιμένει καρτερικά· τότε οπωσδήποτε δέχεται μια εσωτερική ανάπαυση ως ανταμοιβή. Από τον πολύ του πόνο και την αναζήτηση γεννιέται βάλσαμο παρηγοριάς. Ανατέλλει φως χαρούμενο, που, αν δεν αποτελεί την πλησμονή της αναμενόμενης φωτοχυσίας, όμως είναι μια παράκληση εωθινού φάους, που προμηνύει την ανατολή.
Ετσι νιώθεις με τα πορτρέτα αυτά να εντοπίζεται και να ψηλαφάται ο σπερματικός λόγος στην τέχνη. Βρισκόμαστε στην προετοιμασία της καινής κτίσεως.
Οι άνθρωποι που μόνοι τους, με την ευαισθησία και τη μαστοριά τους, κατόρθωσαν να ζωγραφίσουν τα πρόσωπα του Φαγιούμ, είναι έτοιμοι, διά της χάριτος της Εκκλησίας, να αγιογραφήσουν τις λειτουργικές εικόνες.
***
Από την παρηγοριά της ανθρωπιάς φθάνομε στο πλήρωμα της θεανθρωπίας. Σαρκούται ο Λόγος. Κατέρχεται το Πνεύμα, ανέρχεται ο χους. Δημιουργείται η Εκκλησία.
Ολα όσα ως εν εσόπτρω βλέπαμε από μακριά, τώρα τα ζούμε συνειδητά ως δώρο με όλη μας την ύπαρξη. Μπαίνομε στον λειτουργικό παράδεισο της Εκκλησίας. Φθάνομε στην εκπλήρωση της προθεσμίας (Πεντηκοστή). Στο φως που γεμίζει ουρανό, γη και καταχθόνια.
Ο Θεάνθρωπος Κύριος φέρνει στον Αδη των κεκοιμημένων το Ευαγγέλιο της σωτηρίας. Και έλκει τις σειρές των πεπεδημένων προς το άχρονο φως.
Αυτοί που τόσο αγωνίστηκαν, πόνεσαν και έκλαψαν, ήταν ασφαλώς έτοιμοι να δεχθούν το ευαγγέλιο της Αναστάσεως. Να μπουν στο πανηγύρι της χαράς, να ζούμε όλοι μαζί μέσα στην Εκκλησία του Θεού Λόγου. Του Θεού Λόγου, που γίνεται άνθρωπος, για να σώσει τον άνθρωπο, που θυσιάζεται για όλους, που τα προσφέρει όλα και αγκαλιάζει τους πάντας, και αυτούς που Τον σταυρώνουν, για να συσταθεί η μία Ποίμνη με τον ένα Ποιμένα, ο οποίος συνέχεια εγκαταλείπει τα ενενήκοντα εννέα πρόβατα, ζητώντας το ένα, το απολωλός.
Αυτή η έξοδος από τη μάνδρα για την αναζήτηση του ενός φανερώνει την αγιότητα, την οικουμενική αποστολή και την ευρυχωρία της μίας μάνδρας όλων μας. Παρηγορεί την ψυχή του καθενός και κάνει να δουλεύει στα έγκατα του ανθρώπου το προζύμι της Βασιλείας των ουρανών, η καύσις της καρδίας και η ελεημοσύνη της αγάπης για κάθε άνθρωπο, για κάθε κτίσμα και για τον ίδιο τον διάβολο, κατά τον Αββά Ισαάκ.
Μέσα στα πρόσωπα του Φαγιούμ, σαν σε χορό αρχαίας τραγωδίας, διακρίνεις όλη την αγωνία της ανθρώπινης ψυχής και ιστορίας. Ταυτόχρονα βλέπεις ρίγος συγκινήσεως να διατρέχει το πρόσωπό τους, σαν να βλέπουν τον Καλόν Ποιμένα να πλησιάζει.
Και δεν μπορεί παρά να έχουν γίνει κοινωνοί της αιωνίου ζωής αυτοί που τόσο την πόθησαν και αποτυπώθηκε ανεξίτηλα στα πρόσωπά τους.
Δεν μπορεί να μην έχουν βρει τον εαυτό τους μέσα στον παράδεισο της αγά
πης αυτοί που και νεκρό πήραν τον συγγενή τους συγκάτοικο στο σπίτι τους.
Γι' αυτό νιώθεις να είναι μια αδιάσπαστη γενιά οι άνθρωποι που ζωγράφισαν τα πορτρέτα του Φαγιούμ και αγιογράφησαν αργότερα τις εικόνες της Εκκλησίας, όπου η σωτηρία του ανθρώπου νοείται και βιούται ως απαλλαγή από την ασχήμια των παθών και συγκατάμειξη με το θείο κάλλος.
