ΕΠΙΣΤΡΑΤΕΥΣΙΣ ΠΡΟΣΕΥΧΗΣ. Τάξις προσευχῆς στὰ πλαίσια του Νυχθημέρου

[Domna]

ΕΠΙΣΤΡΑΤΕΥΣΙΣ ΠΡΟΣΕΥΧΗΣ. Τάξις προσευχῆς στὰ πλαίσια του Νυχθημέρου

ΑΡΧΙΜ. ΠΑΪΣΙΟΥ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ ΗΓΟΥΜΕΝΟΥ ΤΗΣ ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ ΑΓΙΟΥ ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ ΦΙΛΩΤΑ

“καὶ ἐγένετο ἑσπέρα καὶ ἐγένετο πρωΐ, ἡμέρα μία” (Γεν. 1,5)

Στην αγία μας Ορθοδοξία οι πιστοί που έχουν στραμμένη με θέρμη την διάθεση τους σαν αναμμένη λαμπάδα στον τριαδικό Θεό ψάχουν να βρουν τρόπους να αγωνισθούν όλο το εικοσιτετράωρο. Με την διηνεκή τους αναφορά, όπως το ηλιοτρόπιο πρασανατολισμένο στον ήλιο, έτσι και αυτοί φωτίζονται, θερμαίνονται και ζωογονούνται από τον νοητό Ήλιο της Δικαιοσύνης, τον Κύριο μας Ιησού Χριστό. Ζωντανά και με ολοκάρδια θέληση προσεύχονται “στεναγμοῖς ἀλαλήτοις”, στον Θεό Πατέρα που τον γνωρίζουμε δια του Υιού Του εν Αγίω Πνεύματι που μιλά μέσα μας καιμας βοηθά σε όλη την αδυναμία μας. Διότι, μη γνωρίζοντας εμείς πως πρέπει να προσευχηθούμε καθώς πρέπει, δηλαδή, τί να ζητήσουμε, αυτό το Πνεύμα μεσιτεύει για χάριν μας με το παραπάνω υπέρ ημών με ανέκφραστους στεναγμούς κατανύξεως. « Ὡσαύτως δὲ καὶ τὸ Πνεῦμα συναντιλαμβάνεται ταῖς ἀσθενείαις ἡμῶν· τὸ γὰρ τί προσευξώμεθα καθ’ ὃ δεῖ οὐκ οἴδαμεν, ἀλλ’ αὐτὸ τὸ Πνεῦμα ὑπερεντυγχάνει ὑπὲρ ἡμῶν στεναγμοῖς ἀλαλήτοις» (Ρωμ 8,26). Και καθώς η καρδιά τους σκιρτά από την θαλπωρή του ακτίστου περιμένουν πως και πως να επικοινωνήσουν με τον Πλάστη τους.

Έτσι, αφού κλείσουν τον κύκλο της βιοποριστικής εργασίας τους για την ημέρα, το απογεύμα κάνουν την Θ’ Ώρα, μια μικρή ακολουθία διαβαστής προσευχής, που είναι καταχωρημένη μαζί με άλλες ακολουθίες του νυχθημέρου στο εκκλησιαστικό βιβλίο που λέγεται Ωρολόγιο. Στην συνέχεια γευματίζουν άριστον και, αφού σιγυρίσουν λίγο και πάρουν το καφέ τους, κάνουν νωρίς τις βραδινές προσευχές που αναγινώσκονται ή απαγγέλλονται από στήθους, όπως το απόδειπνο και οι Χαιρετισμοί της Παναγίας. Και στην συνέχεια έχουν όλο τον χρόνο για οικογενειακή ή προσωπική ζωή και ενασχόληση να περάσουν ευχάριστα έχοντας την ελπίδα τους στον Θεό ακόμη και όταν έχουν σοβαρά προβλήματα, διότι την πεποίθησή τους την έχουν στηριγμένη σε Εκείνον που κυβαρνά τα σύμπαντα και δεν αφήνει κανέναν. Στην συνέχεια αφού κοιμηθούν κάποιες ώρες έπειτα εγήρονται και απαγγέλουν την εωθινή προσευχήκάνοντας συνάμα και κάποιες μετάνοιες και στην συνέχεια μπαίνουν στο εκκλησάκι ή το ταμείον που διαμόρφωσαν εσωτερικά στο σπίτι τους και κάνουν την προσευχή που μπορούν, περνώντας στον κόσμο του ακτίστου και ανταλλάσσοντας τον χρόνο του κτιστού κόσμου με την αιωνία ώρα της ανέσπερης και εγέραστης Βασιλείας του Θεού. Οι λαϊκοί που συνήθως δεν έχουν την δυνατότητα να κάνουν την ακολουθία του όρθρου μπορούν μετά την πολύ μικρή εωθινή προσευχή να διαβάζουν την Α’ Ώρακαι μετά να στραφούν στα προς βιοπορισμόν καθήκοντά τους. Όσοι πάλι θέλουν να ελεφρύνουν το βραδινό πρόγραμμα προσευχής μπορούν να απαγγέλλουν το πρωί τους Χαιρετισμούς και να μείνει το βράδυ μόνο το μικρό απόδειπνο.

Εκείνοι που έχουν περισσότερο χρόνο και ζήλο για προσευχή κάνουν το απόγευμα μαζί με την Θ’ Ώρα και Εσπερινό και μετά λέγουν τον κανόνα της Θεοτόκου. Το πρωί μαζί με την εωθινή διαβάζουν και τον Όρθρο.Επίσης ψάχνουν τρόπους να κάνουν πιο συστηματικά κομποσχοίνι λέγοντας το “Κύριε Ιησοῦ Χριστὲ ἐλέησόν με” και το “Ὑπεραγία Θεοτόκε σῶσον ἡμᾶς”, συνήθως με την αναλογία 3:1, δηλαδή τρία κομποσχοίνια κάνουμε στον Ιησού Χριστό και ένα στην Παναγία, επαναλαμβάνοντας ανάλογα με το πόσους κύκλους κομποσχοινιών θα κάνουμε. Δηλαδή, άν έχουμε εκατοστάρι ή τριαντατριάρι κομποσχοίνι και θέλουμε να κάνουμε τρείς κύκλους κομποσχοίνια, θα κάνουμε τρία στον Χριστό και ένα στην Παναγία από τρείς φορές. Την μία φορά για τον εαυτό μας, την δεύτερη για τους άλλους και την τρίτη για τους κεκοιμημένους. Όταν προσευχόμαστε για τους άλλους τους ομαδοποιούμε σε ζώντες και τεθνεώτες, κατά επαγγέλματα, λειτουργήματα, δύσκολους ρόλους, ηλικίες, ξένους και συγγενείς, κληρικούς και λαϊκούς, ασθενείς και δαιμονόπληκτους, ομόδοξους και ετερόδοξους, ευσεβείς και αλλοθρήσκους, αποτειχισμένους και οικουμενίζοντες προσευχόμενοι ως εξής:

Κύριε Ιησοῦ Χριστὲ ἐλέησε τον δούλο σου …τρεις φορές και έπειτα λέμε κανονικά το “Κύριε Ιησοῦ Χριστὲ ἐλέησόν με” βάζοντας το εγώ μας στην θέση του αδελφού μας και ως να προσεύχεται εκείνος μέσα στην δική μας καρδία λέμε την ευχή. Δεν σκεφτόμαστε όμως την ώρα που λέμε πλέον την ευχή ούτε το πρόβλημά του πλησίον πλέον, ούτε φέρνουμε στην μνήμη μας το πρόσωπό του, διότι θα υπάρξει περισπασμός μέχρι και που υπάρχει περίπτωση και να υποστούμε μολυσμό! Όταν πάλι προσευχόμαστε για τους κεκοιμένους λέμε Κύριε Ιησοῦ Χριστὲ ἀνάπαυσον τον δούλο σου…και έπειτα κανονικά το “Κύριε Ιησοῦ Χριστὲ ἐλέησόν με” ζητώντας εμείς για λογαριασμό τους έλεος και αυτό είναι η μεγαλύτερη φιλανθρωπία.

Για συστηματικότερη προσευχή

Όσοι τώρα θέλουμε να κάνουμε κάτι επιπλέον για να αγωνισθούμε προβάλλοντας και αντίσταση στην αποστασία των καιρών αντιλαμβάνόμενοι τον κίνδυνο να αλλοτριωθούμε ως ορθόδοξοι και ως έθνος χρειάζεται να κηρύξουμε επιστράτευση προσευχής! Λόγω της αποπνικτικής καταστάσης που υπάρχει στην πατρίδα μας με τους έσωθεν αιρετικούς Οικουμενιστές και όσους τους ακολουθούν κοινωνώντας μαζί τους, αλλά και τους έξωθεν Νεοταξικούς που προσπαθούν να ξεριζώσουν ότι χριστιανικό και πατριωτικό υπάρχει στην Ελλάδα, όχι μόνο οι αφιερωμένοι ως μοναχοί ή κληρικοί αλλά και οι λαϊκοι εφ’ όσον υπάρχει ζήλος και χρόνος, στα πλαίσια, βέβαια, των δυνατοτήτων μας ο καθένας, και όχι υπέρμετρα και αδιάκριτα, ούτε όμως αδιάφορα και νωχελικά, μπορούμε να ενταχθούμε σε ένα πρόγραμμα προσευχής, σε μιά τάξη, και αυτό είναι το λεγόμενο “τυπικό”.Ανάλογα τώρα με τις καθημερινές μας υποχρεώεις, τις δραστηριότητές, τον χρόνο και τις αντοχές που διαθέτουμε, κάνουμε κάτι πιο συστηματικό για να αγωνισθούμε περισσότερο. Διότι χωρίς σειρά ο χριστιανός και αν ακόμη θέλει να αγωνισθεί δεν τα καταφέρνει:

1ον γιατί δεν γνωρίζει από μόνος του τί να κάνει και

2ον διότι ενδέχεται αυτό που θα κάνει να μην ταιριάζει στα μέτρα του, και έτσι να δημιουργήσει προβλήματα στις υποχρεώσεις του αλλά και στην επικοινωνία του με την οικογένεια και το περιβάλλον του όταν οι δραστηριότητες και τα καθήκοντα του απαιτούν μεγαλύτερη συνέπεια.

Γι’ αυτό εξ αρχής επισημαίνουμε ότι δεν είναι όλα για όλους και πως ό,τι παρουσιάζουμε δεν είναι εντολή και νόμος αλλά πρόταση, την οποία ο καθένας θα εξετάσει για να δει τί του αρμόζει. Μάλιστα, θα προτείνουμε διάφορες λύσεις και σ’ αυτές πάλι θα προσαρμόσει κανείς το μήκος της προσευχής και θα κάνει ακόμη και μεταφορά του χρόνου που προσεύχεται από μία έως και δύο ώρες νωρίτερα ή πιο αργά να τον προσαρμόσει, αν αυτό χρειάζεται και τον βοηθά να κρατήσει μιά τάξη σταθερά και να βγαίνει η προσευχή χωρίς ζόρισμα αλλά με ευχαρίστηση, γλυκά – γλυκά, για να τρέφει και την ψυχή με παρηγορία και εσωτερική δροσιά. Το ζήτημα, λοιπόν, δεν είναι να κάνουμε παρά πολύ προσευχή αλλά αυτό που θα κάνουμε να γίνεται πολύ καλά για να φέρει και καρπό. Γι αυτό τις περισσότερες φορές δεν θέλει κόπο αλλά τρόπο. Βέβαια, δεν εννοώ να μην κοπιάζουμε αποφεύγοντας κάθε κούραση στην προσευχή αλλά εννοώ να μην κοπιάζουμε χωρίς αποτέλεσμα και τηγανίζουμε ξερά τον εαυτό μας, διότι κάποια στιγμή θα κλοτσήσει. Θα ξεκινήσουμε από κάποιες περιπτώσεις αρχικά και θα διακρίνουμε επιπλέον τυπικά και ανάλογα ο καθένας ας κρατήσει ότι θέλει. Επειδή, πολλές φορές ενδιαφέρονται και ιερείς και μοναχοί για σειρά τυπικού και ερωτούν θα παρουσιασθούν συγκεκριμένες περιπτώσεις γενικά και ειδικά, εύκολα και δύσκολα. Πάντως, τίποτε δεν είναι υποχρεωτικό! Κατ’ αρχήν οι περιπτώσεις που θα διακρίνουμε έχουν βάση τον ύπνο, δηλαδή πόσο αργά κάθεται κανείς ή πόσο νωρίς κοιμάται. Θα πρέπει να εξηγήσουμε ότι ο ύπνος δεν είναι άσχετος με την προσευχή, διότι ένας ξεκούραστος ύπνος βοηθά να γίνει καλή προσευχή. Ο πολύς πάλι ύπνος συνήθως δημιουργεί ισχυρό σαρκικό πόλεμο, αν μάλιστα δεν ελέγχει κανείς το φαγητό και λαμβάνει μεγαλύτερη ποσότητα ή τρώει τηγανιτά, γλυκά και πίνει αναψυκτικά, τότε και την υγεία του χάνει και την ψυχή του αγριεύει. Συνεπώς προσευχή, ύπνος φαγητό, θα προσθέσω εργασία, μελέτη, επικοινωνία (internet, τηλέφωνα, συνομιλίες), τηλεόραση, φαντασία, απροσεξία σε σκέψεις, λόγια, αισθήσεις είναι αλληλένδετα και κατά κανόνα δημιουργούν πρόβλημα στην προσευχή! Πρόβλημα στην προσευχή δημιουργεί και το να κολλάει κανείς στο τυπικό και να το εφαρμόζει ξερά. Άλλο είναι να εφαρμόζουμε μία τάξη με συνέπεια και φιλότιμο και άλλο είναι να βασανιζόμαστε επειδή κάτι συνέβει και χάσαμε την σειρά μας ή αργήσαμε λίγο στην ακολουθία μη θέλοντας ή ακόμη και, αν χάσουμε κάποια ακολουθία. Βασική μας αρχή είναι ότι το πρόγραμμα είναι για τον άνθρωπο και όχι ο άνθρωπος για το πρόγραμα! Πάντως, και με μία ελαφρότητα στην σειρά της, ο αμελής δεν θα κρατήσει προσευχή ποτέ, διότι το τυπικό είναι ότι και το κέλυφος για το περιεχόμενο του αυγού χωρίς το κέλυφος δεν διατηρείται το αυγό. Πριν πούμε οτιδήποτε για έτοιμο πρόγραμμα θα πρέπει να συνειδητοποιήσουμε πως διαμορφώνεται αυτό για να επισημάνουμε ότι το πιο σημαντικό είναι να δημιουργήσουμε δικό μας πρόγραμμα, διότι, αν κάθε άνθρωπος διαφέρει από τον συνανθρωπό του σε άπειρα χαρακτηριστικά: γενετικά, κράση, ψυχολογία, ασχολίες και ότι άλλο, σε άλλα τόσα διαφέρει και ως προς τον τρόπο της εν Χριστώ πνευματικής του ζωής για να κάνει και δικό του τυπικό. Γι’ αυτό βλέπουμε στρατιές αγίων που ο καθένας αγίασε με τον δικό του τρόπο. Επομένως, ας ξεκινήσουμε αντίστροφα βλέποντας τί βοηθά την προσευχή μας και έπειτα να δούμε ολοκληρωμένα προγράμματα βασισμένα σε σωστές πνευματικές αρχές. Εδώ είναι πολύ χρήσιμη η πολύχρονη πείρα των πατέρων που δικίμασαν τρόπους και μπορούν να μιλούν μέσα από την εμπειρία τους. Θα επισημάνουμε ορισμένες βασικές αρχές:

I. Βασική προϋπόθεση είναι να βρισκόμαστε στην Ορθόδοξη Εκκλησία για να ενεργεί η Χάρις, διότι χωρίς να ενεργεί ο Παράκλητος προσευχή δεν γίνεται.

II. Σκοπός της πνευματικής μας ζωής είναι η απόκτησις του Αγίου πνεύματος σύμφωνα με την διδασκαλία του Οσίου Σεραφείμ του Σάρωφ και όχι κάτι προτεσταντικές απόψεις πολλών πνευματικών.

III. Απαραίτητο είναι να μετέχουμε των Μυστηρίων της Εκκλησίας, δηλαδή εξομολογούμαστε καθαρά εν μετανοία και να Κοινωνούμε έχοντας κατά το δυνατόν συχνή Θεία Μετάλειψη όπως ορίζει ο πνευματικός μας.

IV. Δεν μετέχουμε σε συνάξεις αιρετικών, μάλιστα κρυφών και φανερών Οικουμενιστών που είναι συγκεφαλαίωσις όλων των αιρέσεων και γι’ αυτό παναίρεσις.

V. Ζητούμε το θέλημα του θεού στην ζωή μας και αγωνιζόμαστε να το εφαρμόσουμε τηρώντας τις εντολές του Χριστού όπως μας έχουν παραδοθεί στα άγια Ευαγγέλια. Αυτό είναι η μεγαλύτερη άσκησις.

VI. Προσέχουμε να έχουμε καθολική εγκράτεια, δηλαδή συνολικά, στο φαγητό, στις αισθήσεις, στην φαντασία, στην γλώσσα, στις συνομιλίες στον ύπνο και να προσέχουμε την εξωστρέφεια.

VII. Προσέχουμε να έχουμε το νου μας, την πρώτη δύναμη και οφθαλμό της ψυχής στραμμένο στην καρδιά μας, όπου και κατεβάζουμε την ενέργεια του νοός για ενωθούν νους, λόγος και πνεύμα.

VIII. Με αυτά ενωμένα κάθε φορά προσευχόμαστε και όχι με την διάνοια να τρέχει εδώ και εκεί.

Οι προσευχές μας χωρίζονται ως μορφές προσευχής στις κάτωθι:

Α. Ματάνοιες

Β. Ευχή ” Κύριε Ιησοῦ Χριστὲ ἐλέησόν με”

Γ. Ακολουθίες

Δ. Αυτοσχέδιες προσευχές

Ε. Παρακλήσεις

Α. Μετάνοιες

Πρέπει να γίνονται κατά κανόνα όταν ξυπνούμε προκειμένου να προσφέρουμε την πρώτη κίνηση νοός και σώματος στον Θεό. Αν υπάρχει θέμα χρόνου και κόπου την ώρα που ξυπνούμε, τότε κάνουμε ελάχιστες και τις υπόλοιπες έπειτα, αλλά πάντοτε νηστικοί. Ορισμένοι κάνουν το εξής ωφέλιμο ξεκινούν με μετάνοιες και ξεκουράζονται με την μελέτη Καινής Διαθήκης και έπειτα κάνουν ακολουθία ή κομποσχοίνι. Άλλος ένας τρόπος για να μην κόβονται οι δυνάμεις μας το πρωί εφ’ όσον κάνουμε αρκετές μετάνοιες, είναι να γίνονται το απόγευμα μετά τον μεσημεριανό ύπνο ή ενδιάμεσα της μελέτης, όταν έχουμε πολλές ώρες διάβασμα για να κυκλοφορεί και το αίμα και να ξυπνούμε. Όταν ομιλούμε για μετάνοιες εννοούμε τις στρωτές ή μεγάλες μετάνοιες, διότι υπάρχουν και οι μικρές, καθώς σκύβουμε να προσκυνήσουμε αποδίδοντας τιμή στο εικονιζόμενο πρόσωπο μιας εκκλησιαστικής ορθόδοξης εικόνας ή πέρνοντας ευλογία από τον ιερεά. Όταν μας θυμιάζει ο ιερέας δεν κάνουμε όμως μικρή μετάνοια μς σταυρό αλλά απλά υπόκλιση. Σταυρό και μαζί μικρή μετάνοια κάνουμε στον κανόνα του κομποσχοινιού μας που είναι ορισμένος, πέρα απ’ τά άλλα κομποσχοίνια που δεν είναι απαραίτητο να γίνονται σταυρωτά. Στις στρωτές, μεγάλες μετάνοιες, όταν γίνονται σωστά, ορθόδοξα, δεν πρέπει τα γόνατα να είναι μόνιμα ακουμπισμένα κατά γης εν όσω κάνουμε μετάνοιες, αλλά προς στιγμή ακουμπούν, μαλακά και γρήγορα, χωρίς να χτυπούν κάτω, αφού πρώτα έχουμε θέσει τα χέρια μας εκατέρωθεν αυτών και λίγο μπροστά για να δώσουμε αμέσως μετά, αφού προσκυνήσουμε, την ώθηση για να σηκωθούμε και έτσι να επαναλάβουμε κατά δύναμιν την σωματική και πνευματική συνάμα αυτή προσευχή και προσευχητική κίνηση και έκφραση του σώματος και της ψυχής μας. Μεγάλες μετάνοιες δεν κάνουμε τις αναστάσιμες ημέρες και περιόδους, δηλαδή τις Κυριακές, την Διακαινήσιμο εβδομάδα και την περιόδο του Πεντηκοσταρίου.

Β. Ευχή

Σχετικά με την ευχή εδώ αναφέρονται μόνο εκείνα που αφορούν την τάξη και όχι την πνευματική διδασκαλία. Ας μην λησμονούμε πως με ό,τι σημειώνεται στο κείμενο αυτό προτείνουμε σειρά, μία τάξη. Επομένως, αυτό που θα πούμε έχει να κάνει με την θέση της ευχής μέσα στις ακολουθίες του νυχθημέρου και στο τυπικό γενικά. Η ευχή το”Κύριε Ιησοῦ Χριστὲ ἐλέησόν με” ενώ μπορεί να λέγεται αδιαλείπτως μέσα στο εικοσιτετράωρο όμως χρειάζεται να το λέμε και στα πλαίσια τακτικής προσευχής. Άλλο είναι η επίσημη προσευχή που γίνεται σε τακτά διαστήματα με ορισμένο μέτρο χρόνου ή αριθμό κομποσχοινιών και αποτελεί τον προσευχητικό κανόνα εκάστου χριστιανού και άλλο είναι να την λέμε με την όποια ενασχόλησή μας μαζεύοντας την διάνοιά μας, αφού συνδέεται με τον νου της ψυχής του οποίου την ενέργεια καταβάζουμε στην καρδιά εκεί όπου βρίσκονται και οι ενέργειες του έμφυτου λόγου και του πνεύματος μας. Θεωρώ ότι χρειάζεται να γίνονται και τα δύο και αδιάλειπτη προσευχή διάσπαρτη κατά τις ποικίλες δραστηριότητές μας αλλά και τακτική προσευχή. Αν όμως είναι ο χριστιανός να σέρνεται επειδή ποτέ δεν θα κάνει επίσημη προσευχή τότε είναι προτιμότερο να γίνεται ο ορισμένος τακτικός κανόνας προσευχής.

Β.1. Για να γίνεται σωστά ο κανόνας με κομποσχοίνι

Δεν πρέπει να υπάρχει πίεση από έλλειψη χρόνου. Το καλύτερο είναι να έχει προηγηθεί ύπνος για να είναι κανείς ξεκούραστος και φρέσκος. Το στομάχι δεν πρέπει να είναι ούτε γεμάτο αλλά ούτε να βρισκόμαστε σε κατασταση που να πεινούμε γιατί δεν θα βρούμε ησυχία να προσευχηθούμε απερίσπαστοι. Καλό είναι να έχει προηγηθεί και κάποιος καφές για τόνωση με κάποιο μικρό κέρασμα, αν μάλιστα η ευχή καθιερωθεί να γίνεται το απόγευμα. Συνήθως, ο απογευματινός ύπνος χαλά την διάδεθη, όταν όμως είναι αναγκαίο να καθιερωθεί επειδή είτε ξυπνούμε πολύ νωρίς, είτε γιατί έχουμε μεγάλο φόρτο εργασίας, μάλιστα πνευματικής, τότε είναι ανάγκη να κοιμηθούμε μετά το μεσημέρι, και ας μείνουμε πιο αργά την νύχτα. Και, στους καιρούς μας έτσι συμβαίνει, να κοιμούνται αργά μετά το μεσονύκτιο, κατά κανόνα το σύνολο των ανθρώπων επειδή κυρίως έχουν πολύ μέριμνα και λίγο χρόνο για προσωπική και οικογενειακή ζωή. Ο ύπνος σε αυτή την περίπτωση βοηθά να ηρεμήσει η ψυχή και να ξεκουραστεί όχι μόνο το σώμα αλλά και η διάνοια μας, όμως χαλά λίγο την διάθεση όπως επισημάναμε. Εκείνη την ώρα που ξυπνούμε χρειάζεται ένας καφές αλλά και ένα γλυκό. Ο καφές θα μας συνεφέρει να ζωντανέψουμε και το γλυκό που θα φάμε θα μας φτιάξει την διάθεση που χάσαμε με τον ύπνο, διότι θα συνεργήσει για την έκκριση σεροτινίνης, ορμόνης που δημιουργεί καλή διάθεση νευροψυχολογικά και όχι πνευματικά, αφού εκεί πλέον χρειάζεται κάτι άλλο. Αυτό το επιπλέον το δίνει η προσευχή μάλιστα εκείνη την απογευματινή ώρα που γίνεται μια γλυκιά συνομιλία με τον Θεό και κυρίως μια υπαρξιακή αναφορά που την έχουμε ανάγκη να γεμίσει η καρδιά μας για να μην έχει κενά και αυτή η επίδραση περνά έως και τον μυελό των οστών μας. Δεν πρέπει όμως την ώρα που σηκωθήκαμε απο το κρεββάτι να προηγηθούν οποιεσδήποτε συνομιλίες,και βέβαια να μην υπάρχει θόρυβος, φασαρία, να μην χτυπούν τα τηλέφωνα και τα θυροτηλέφωνα. Γι αυτό συνεννούμαστε με γνωστούς και φίλους για τις ώρες που έχουμε ησυχία. Συνάμα διευθετούμε το πρόγραμμά για ξεκούραση μεσα στην οποιαδήποτε ροή αλληλεξερτήσεων με άλλα πρόσωπα να μας παρέχεται η δυνατότητα όταν ξυπνούμε να υπάρχει ησυχία. Εννοείται ότι δεν καταπιανόμαστε με καμμία δραστηριότητα ευθύς όταν ξυπνούμε για να μην την αφήσουμε στην μέση και έχουμε μετά τον νού μας εκεί, διότι δεν θα μπορέσουμε να προσευχηθούμε. Αυτό σημαίνει ότι δεν εξυπηρετούν όλες οι ώρες για μια σειρά. Συνεπώς και έτοιμο πρόγραμμα να μας δώσει κανείς, όταν δεν δημιουργήσουμε τις συνθήκες και δεν βρούμε τον τρόπο να κάνουμε κάποιες προσαρμογές, δεν θα κάνουμε τίποτε. Για να γίνει κάτι σταθερό πρέπει να θέσουμε κάποιες προτεραιότητες και να ιεραρχήσουμε σωστά τις όποιες δραστηριότητες καθώς και αυτά που μας αρέσουν. Βασικό είναι να έχουμε συνειδητοποιήσει τί θέλουμε, διότι ο άνθρωπος όταν δεν κάνει αυτό που αγαπά θα κλωτσήσει. Πρέπει λοιπόν να αγαπήσουμε την προσευχή και να την κάνουμε τρόπο ζωής. Για να γίνει αυτό δεν πρέπει να την εντάξουμε ως ξένο σώμα στην καθημερινότητά μας αλλά να την συσχετίσουμε με αυτά που κάνουμε για να δέσει. Ποτέ όμως δεν θα την αγαπήσουμε την προσευχή, αν δεν αγαπήσουμε τον τον ίδιο τον Κύριο, διότι η προσευχή είναι συνομιλία μαζί Του. Αυτό για να γίνει πρέπει να τρέφουμε την ψυχή μας με νοήματα. Γι αυτό χρειάζεται και να μελετούμε την Αγία Γραφή, την Φιοκαλία, τους βίους των Αγίων στα διάφορα συναξάρια και τα συγγράμματα των αγίων Πατέρων.

Β.1a. Στην περίπτωση ύπνου αρκετά μετά το Μεσονύκτιο

Όσοι κοιμούνται αργά μετά το μεσονύκτιο έχουν την δυνατότητα σε κάποιο διάστημα της νυκτός, θα έθετα ένα ευρύ όριο μεταξύ 11:15, το οποίο και προτείνω μέχρι όμως και τις 03:00 η ώρα να διαβάσουν μεσονυκτικό δεν είναι κακό, το οποίο μεσονυκτικό βέβαια δεν ξεπερνά την μισή ώρα και έπειτα να ανοίξουν την Καινή τους Διαθήκη και να μελετήσουν είτε από τα Ευαγγέλια είτε από τις Επιστολές. Έπειτα από τα αναγνώσματα, που καλό είναι να μην είναι ούτε πολλά ούτε και εκτενή μπορούν γεμάτοι πνευματικά νοήματα -αυτός είναι ο ρόλος της μελέτης πέρα από την πνευματική γνώση- να συνεχίσουν σε δεύτερο κύκλο τα κομπσχοίνια τους, αφού τον πρώτο κύκλο τα έκαναν με την δύση του ηλίου. Συνήθως γι’ αυτούς που ξεκινούν τα κομποσχοίνια τους μετά την δύση του ηλίου, διότι μετά τις 12:00- 12:30 επέρχετει μία κάμψη εφ’ όσον δεν προηγήθηκε βραδινός ύπνος και καλό είναι να πιούν ένα καφέ πρώτα και, αφού κάνουν το μεσονυκτικό έπειτα να μελετήσουν. Αν η μελέτη είναι όχι πνευματική, όπως απαιτείται σε φοιτητές η πρόσωπα που ασχολούνται επιστημονικά καλό είναι να προηγηθεί η ευχή. Έτσι, θα συνεχίσουν, κατά δύναμιν, λέγοντας την Ευχή ανάλογα με τον χρόνο που θέλουν να διαθέσουν για μελέτη. Για ανθρώπους που κάνουν πολύ ευχή μία και δύο το πολύ ώρες είναι αρκετό. Έτσι αν κάποιος κάνει Μεσονυκτικό στις 11:30-12:00 μμ, έως τις 01:00 μπορεί να διαβάσει κάτι πνευματικό και να συνεχίσει την ευχή. Όμως, αν έχει κοσμικό διάβασμα μπορεί να ξεκινήσει με αυτό μετά το Μεσονυκτικό και όταν κουρασθεί τότε να διαβάσει λίγο φιλοκαλία και στην συνέχεια να λέει την Ευχή ακόμη και ως 04:00 αν μπορεί και ας πράξει στην συνέχεια ανάλογα με τον ζήλο του.

Β.1b. Στην περίπτωση ύπνου πολύ πριν το Μεσονύκτιο

Όσοι πάλι κοιμούνται αρκετά νωρίς πριν το μεσονύκτιο, έχουν την δυνατότητα να ξυπνούν ανάλογα με τις ώρες που κοιμήθηκαν είτε κατά το μεσονύκτιο 23:00-01:00 είτε κάπως αργότερα γύρω στις 02:00-03:00 και γι αυτό υπάρχουν δύο δυνατότητες. Στην 1η που θα ξυπνά κανείς γύρω στις 23:00 θα μπορεί να ξεκουράζεται μετά 03:30 και στην 2η που θα ξυπνά μετά τις 02:00 δεν θα υπάρχει ανάπαυση ούτε το πρωί ούτε το μεσημέρι αλλά θα έχει την δυνατότητα να ξεκουράζεται νωρίς το βράδυ από τις 19:30 αν τον βοηθά αυτό στην σειρά του και του χρειάζεται. Ορισμένους πολύ βοηθά να κοιμούναι πολύ νωρίς. Είπαμε κάθε άνθρωπος αντέχει ανάλογα με την κράση του! Πάντως όταν κανείς είναι νέος καιζει μόνος δεν ενδεικνυται το τυπικό της πρώτης οπωσδήποτε περίπτωσης, είναι καλύτερη η δεύτερη διότι θα κάνει περισσότερη άσκηση χωρίς περιθώρια για πειρασμό. Αν πάλι κανείς χρειάζεται χρόνο για πολύ μελέτη μάλλον είναι καλύτερο να μην εφαρμόζεται καμμία από αυτές τις περιπτώσεις που ξυπνά κανείς νωρίς αλλά να ακολουθεί το πρόγαμμα που κοιμάται κανείς αργά μετά το μεσονύκτιο αφού όμως έχει κοιμηθεί το απόγευμα. Αυτό όμως δεν είναι πανάκεια!

Πάντως, στην περίπτωση λοιπόν που θα κοιμηθεί κανείς απογευματινό ύπνο, αφού ξυπνήσει καλό είναι έπειτα από έναν καφέ και κάποιο κέρασμα να τελειώνει με τις βραδινές ακολουθίες και τους κανόνες και έπειτα να κάνει κομποσχοίνι αμέριμνος λέγοντας την ευχή. Η περίπτωση αυτή βέβαια κουράζει με από άποψη στέρησης καλού ύπνου έχει όμως το πλεονέκτημα ότι παρέχει πολύ χρόνο για προσευχή και μελέτη και ενδείκνυται σε περιπτώσεις συνδυασμού πολύς μελέτης και προσευχής καθώς και ισχυρού σαρκικού πολέμου. Ανάλογα με τις δυνατότητές του κανείς αυξομειώνει τις ώρες σε κάθε δραστηριότητα την νύχτα. Γι΄αυτό η τάξις αυτή είναι πολύ χρήσιμη και σε φοιτητές, εφ’ όσον βέβαια επιστρέφουν το απόγευμα από το Παναπιστήμιο και πέφτουν για ύπνο. Είπαμε ότι υπάρχει και η περίπτωση στις 02:30-02:30 να πάει κανείς για ύπνο, τότε δύναται να ξυπνήσει νωρίς ακόμη και μετά τις 06:00, αν θέλει να προσευχηθεί και να μελετήσει. Διαφορετικά θα κοιμηθεί μετά τις 05:00 έως τις 08:30 – 09:00 για να κάνει έπειτα τις άλλες δραστηριότητές του.

Β.2 ΤΑΞΙΣ ΚΑΘ’ ΗΜΕΡΑΝ ΕΝΑΛΛΑΓΗΣ ΩΡΩΝ ΣΤΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΑΓΡΥΠΝΙΑΣ ΚΑΙ ΥΠΝΟΥ

Επειδή πολλοί αναζητούν μια τάξη ως συγκεκριμένο πρόγραμμα που να συνδυάζει ευχή, ακολουθία και αρκετό χρόνο για μελέτη λόγω υποχρεώσεων, η οποία χρειάζεται να μπορεί να γίνεται σταθερά και με κάποια άνεση, δοκιμάζοντας το κάθε τι στα ωράρια παρέχεται η δυνατότητα να μην υπάρχει αμέλεια γι’ αυτό και παρακάτω δίδεται μια από τις πολλές περιπτώσεις που διαπιστώνεται ικανιοποιητική. Έχει ήδη διευκρινισθεί ότι αναφερόμαστε σε κάθε καλοπροαίρετο άνθρωπο στα πλαίσια μιας επιστράτευσης για προσευχή και όχι αποκλειστικά σε μοναχούς ή λαϊκούς. Δεν είναι υποχρεωμένος κανείς να εφαρμόσει όσα αναφέρονται εφ’ όσον τα κρίνει εσφαλμένα. Εμείς έχουμε την καλή θέληση σε ανθρώπους που ρωτούν και θέλουν να μάθουν κάποια πράγματα να προτείνουμε κάτι από την εμπειρία μας. Κατ’ αρχήν διεικρινίζεται ότι:

1. Κάθε τυπικό δεν είναι για όλους.

2. Άλλη τάξις απαιτείται εν τω κόσμω και άλλη στην έρημο όταν κανείς αποβλέπει στον ησυχασμό.

3. Έχει διαπιστωθεί ότι οι ιερομόναχοι εν τω κόσμω δεν έχουν καθόλου καθοδήγηση και κατά κανόνα δεν κρατούν τα πνευματικά τους.

4. Τάξη χρειάζονται και οι λαϊκοί, έγγαμοι και άγαμοι καθένας που διαθέτει χρόνο και θέλει να αγωνισθεί φιλότιμα.

5. Χρειάζεται το πρόγραμμα να είναι εφικτό όχι μόνο για τους πολλούς αλλά και για τον ένα όταν κανείς ζει μόνος.

6. Οι βιολογικοί ρυθμοί καθενός τροποποιούνται παρουσιάζοντας διακυμάνσεις στα διαφορετικά πρόσωπα.

7. Το πρόγραμμα πρέπει να ανταποκρίνεται στον βιολογικό ρυθμό και τις συνθήκες εκάστου.

8. Δεν βοηθά καθόλου το ξερό στρίμωγμα των όποιων δραστηριοτήτων μας.

9. Για να λειτουργεί ένα πρόγραμμα πρέπει να είναι βατό και να ρέει φυσιολογικά.

10. Η διαδοχή στον ύπνο, την ευχή, των αναγνωσμάτων της Αγίας Γραφής, της πατερικής και της θύραθεν μελέτης, των γραψιμάτων, των μετανοιών, των γευμάτων, του καφέ, των διαφόρων ροφημάτων και κερασμάτων, επικοινωνιών, της πληροφόρησης, της σωματικής άσκησης, καθώς, και της σωστής θέσεώς τους και των θεμιτών εναλλαγών σ’ αυτά, είναι το μυστικό της επιτυχίας στην απόδοση και τελεσφόρηση στο έργο και τον σκοπό ενός εκάστου.


Το πρόγραμμα αυτό αν και παρουσιάζει κάποια ιδιομορφία ως προς τις ώρες ύπνου και δεν είναι από τα πολυ ασκητικά τυπικά, ωστόσο είναι βατό, συνεργεί καθοριστικά στην κάθαρση από τα πάθη, όταν η τροφή είναι μετρημένη, οι ακολουθίες γίνονται, τα κομποσχοίνια δεν παραλείπονται, υπάρχουν πνευματικά νοήματα στην ψυχή με την μελέτη, φόβος Θεού και αγωνιστικό φρόνημα. Επειδή έχει περιοδικότητα στην ροή βγαίνει αποτέλεσμα στην μελέτη χωρίς να χάνει κανείς την δυνατότητα για καλό αγώνα στην ευχή και τις ακολουθίες. Επίσης βάζει σε σειρά τα γεύματα καθώς τα συνδέει στις ώρες προ και μετά του ύπνου ανάλογα και κατά δύναμη. Οι προσευχές είναι μετά τον ύπνο και γι αυτό διαπιστώνει κανείς να προχωρά η εναλλαγή ευχής – ακολουθίας, μετανοιών – Γραφής, γευμάτων – γραψιμάτων, μελέτης – άσκησης, εργασίας και επικοινωνίας. Η δυνατότητα του ύπνου παρέχεται σε διαστήματα που σε κάθε άλλο τυπικό, αν και υπάρχουν μένουν αναξιοποίητα, λόγω της μεγάλης κούρασης από την ακολουθία και την αγρυπνία με την ευχή που στιβάζεται το ένα πάνω στο άλλο, καί έτσι αντί να σέρνεται κανείς όλη την ημέρα και να μην έχει έπειτα κουράγιο για να κάνει διανοητική εργασία, κοιμάται ύπνο απογευματινό και πρωϊνό στην μια περίπτωση που δεν θα κάνει αγρυπνία ή κοιμάται πρωϊνό και νυκερινό ύπνο μετά την αγρυπνία, εναλλάξ αρκετά, μέσο όρο 7 ώρες, αφού στην πρώτη περίπτωση 3 + 3,5= 6,5 ώρες και στην δεύτερη περίπτωση 3,5 + 4 =7,5 ώρες, ώστε να μπορεί να αναπληρώσει ο οργανισμός το προηγούμενο έλειμμα. Πάντως εκείνο που κάνει την διαφορά είναι ότι μετά από 3 περίπου ώρες ύπνου βγάζει 10 ώρες εργασίας και μετά από 4,5 ώρες ύπνου βγάζει 14-15 ώρες εργασίας με άνεση. Η διαφορές αυτές είναι εκείνες που δίνουν την ενέργεια και τηνώθηση για να ξαναρχίσει η ίδια περιοδική διεργασία. Ουσιαστική η διεργασία αυτή αποτελείται από δύο διαφορετικούς περιοδικούς κύκλους που παρέχουν την δυνατότητα αυτή η διεργασία να επεναλαμβάνεται περιοδικά. Επίσης δεν νιώθει κανείς άσχημα διότι δεν χάνει την σειρά και τον ρυθμό του. Σε άλλες περιπτώσεις πριν να προλάβει κανείς να ολοκληρώσει μια εργασία χρειάζεται να διακόψει για να πάει στην καθορισμένη ακολουθία ή να κάνει τον ορισμένο κανόνα ή αν προσευχηθεί επερκώς αισθάνεται ότι δεν του έμεινε χρόνος για μελέτη. Ο άνθρωπος θέλει τον χρόνο του να μπει στο κλίμα για το κάθε τι που ενεργεί. Δεν δύναται εκεί που ξεκινά κάτι να χρειάζεται να διακόψει για κάνει κάτι άλλο. Βέβαια, οι ενελλαγές χρειάζονται αλλά δεν πρέπει να είναι εις βάρος μιας εργασίας, μάλιστα διανοητικής ή πνευματικής γιατί μένει ψυχολογικά ένας καημός και ένα εσωτερικό ανικανοποίητο. Η περιοδικότητα αυτή, λοιπόν, λειτουργεί κατά τέτοιο τρόπο που σε πηγαίνει φυσικά στο σημείο εκείνο, το οποίο λόγω κλίσεως πρανούς θέτει αβίαστα σε λειτουργία την αντισταθμιστική τάση και εξ απόψεως φυσιολογίας και ψυχολογικής αναζητήσεως των αντίρροπων δραστηριοτήτων που έχει ανάγκη ο άνθρωπος χωρίς την εξωφρενική επαναλαμβανόμενη κάθε λίγο και λιγάκι διακοπή μιας λειτουργίας πριν ολοκληρωθεί!

Αν θελήσουμε πιο συγκεκριμένα να θέσουμε ένα πρόγραμμα που να συμπεριλαμάνει συνολικά τις μορφές της προσευχής: ακολουθίες, ευχή, αυτοσχέδια, μετάνοιες, την μελέτη: Αγίας Γραφής, πατερικών συγραμμάτων, άλλων συγγραμμάτων, τα γεύματα, τον ύπνο κ.α με πολύ προσοχή θα προτείναμε τα δημιουργηθεί ένα πρόγραμμα με βάση τα παρακάτω:

1. Λαμβάνουμε υπ’ όψιν μας πρώτα τις όποιες υποχρεώσεις μας που απορρέουν από την ιδιότητά μας.

2. Κτίζουμε τις άλλες δραστηριότητές μας γύρω από τις υποχρεώσεις σύμφωνα με τις δυνατότητες και τον χρόνο μας.

3. Τα γεύματά μας τα αξιοποιούμε για να ξεκουραστούμε όταν έχουμε φόρτο πνευματικής εργασίας και για να επικοινωνήσουμε.

4. Ποτέ δεν τρώμε καλά πριν την προσευχή.

5. Το πρώτο γεύμα όταν δεν κάνουμε Θ’ Ώρα καλό είναι όταν είναι εφικτόν να γίνεται γύρω στις 11:30, έστω, και αν είναι κάτι πολύ ελαφρό επειδή βρισκόμαστε σε εργασία. Το κύριο γεύμα συνιστάται μετά τις 15:30 όταν, βέβαια, έχει προηγηθεί άλλο.

6. Ποτέ δεν αφήνουμε την προσευχή στο τέλος των δραστηριοτήτων που μας κουράζουν.

7. Αν δεν είναι δυνατόν να αναπαυθούμε το απόγευμα για να ηρεμήσει το πνεύμα μας και μετά να μπούμε δυνατά στην προσευχή τότε οπωσδήποτε χρειάζεται το κύριο μέρος της προσευχής να γίνεται προ της εργασίας, αφού ξυπνήσουμε αρκετά πιο νωρίς, το πρωί.

8. Εφ’ όσον κουραζόμαστε πολύ για να κάνουμε μετά το απόγευμα προσευχή πρέπει να τονωθούμε με ένα καφέ ή με πολύ μικρή ποσότητα κάποιου δυνατού, εξ απόψεως περιεκτικότητας σε οινόπνευμα, ποτού -όταν έχει κατάλυση- και παίρνοντας κουράγιο να πιάσουμε την προσευχή.

9. Η σειρά για το πρωί όταν ξυπνούμε και δέν έχουμε επαρκή χρόνο είναι: Εωθινή προσευχή – Μετάνοιες και Χαιρετισμοί της Θεοτόκου.Όταν έχουμε την δυνατότητα να αξιοποιήσουμε χρόνο ξυπνώντας νωρίτερα επειδή έπειτα όλη την ημέρα δεν θα έχουμε και θα υπάρχει πολύ κούραση θα έχει ως εξής: Εωθινή προσευχή – Μετάνοιες – Α’ Ώρα – Χαιρετισμοί της Θεοτόκου – Μελέτη των Ευαγγελίων – Αυτοσχέδια προσευχή – Ευχή. Το απόγευμα (αν έχουμε απογευματινό ύπνο) και ξυπνούμε μετά από έναν καφέ είναι: Εσπερινός – Απόδειπνο – Ευχή – Κανόνας της Θεοτόκου που παρέδωσε ο άγιος Σεραφείμ του Σαρώφ. Αν δεν υπάρχει δυνατότητα για απογευματινή ανάπαυλα με ύπνο τότε η σειρά διαφοροποιείται: Απόδειπνοοπωσδήποτε και Θ’ Ώρα πριν απ’ αυτό ή Παράκληση μετά από το απόδειπνο ένα από τα δύο προαιρετικά

10. Αν δεν έχουμε υπομονή και δεν αντέχουμε θέλοντας να φάμε θα πάρουμε κάτι τι πριν από την ευχή, η οποία σε αυτή την περίπτωση θα προηγηθεί του αποδείπνου και θα καθήσουμε για δείπνο έπειτα από την ευχή.

11. Η μελέτη μας θα είναι πριν από το γεύμα που οναμάζουμε “άριστον” και έπειτα από τις απογευματινές προσευχές που καλόν είναι να ξεκινούν μετά τις 15:00. Όταν απαιτείται μπορεί επίσης να συνεχισθεί η μελέτη μετά το μεσονυκτικό έως τις πρωϊνές ώρες με διαλείμματα ευχής και αυτοσχέδιας προσευχής.

12. Όταν μελετούμε πολύ καλό είναι να μην ανοίξει το διαδίκτυο και το τηλέφωνο πριν κουρασθούμε από την μελέτη. Μετά τα γεύματα είναι η πιο κατάλληλη ώρα για τηλεφωνικές διαλέξεις και πληροφόρηση.

13. Το πρωί εφ’ όσον ξυπνούμε έπειτα από ξενύχτι ας πούμε μόνο την εωθινή προσευχή με λίγες μετάνοιες και έπειτα από τον καφέ μας ας τραβήξουμε τα κομποσχοίνια μας. Ας τελειώσουμε έπειτα χορταστικά την προσευχή και στην συνέχεια ας καθήσουμε απερίσπαστοι να μελετήσουμε. Ο επόμενος καφές ας είναι μετά τον εσπερινό και πριν από το δείπνο και εφ’ όσον θα αγρυπνήσουμε έως το πρωί να είναι δυνατός.

14. Οι πολλοί καφέδες, τα πολλά γλυκά σε αδιάκριτες ώρες δεν βοηθούν αλλά κάνουν ζημία.

15. Οι ακολουθίες όταν γίνονται όλες, μάλιστα ο Όρθρος και ο Εσπερινός να χωρίζονται από τα κομποσχοίνια για να μην φορτώνουμε αδιάκριτα τον εαυτό μας.

16. Ο όρθρος να γίνεται μετά την μελέτη πριν φέξει και πάμε για πρωϊνή ανάπαυση. Ο εσπερινός μετά την Θ’ Ώρά προ του γεύματος.

17. Το απόδειπνο προσωπικά με βοηθά να το αφήνω ολομόναχο για να κάνω στην συνέχειεα τα κομοποσχοίνα εκείνα που δεν αποτελούν τον κανόνα για να μην τα μετρώ και χάνω έτσι όλη την ομορφιά της προσευχής μετά την δύση του ηλίου. Ο κανόνας, τα λεγόμενα σταυρωτά κομποσχοίνια θεωρώ ότι πρέπει να γίνονται σε άλλο διάστημα όχι όμως πριν από τον Όρθρο.

18. Το μεσονυκτικό και οι άλλες Ώρες μπορούν να γίνονται ενδιάμεσα της μελέτης και της εργασία κατά δύναμιν.

19. Οι Παρακλήσεις μπορούν να γίνονται ευθύς μετά τον εσπερινό και όταν δεν γίνεται εσπερινός μετά την Θ’ ώρα είτε μετά το μεσονύκτιο.

20. Αυτό που κυρίως όμως χριάζεται είναι να έχουμε πνευματική αίσθηση και μνήμη Θεού κρατώντας την λαμπάδα μέσα μας άσβεστη, η οποία θα μας δίνει και όρεξη και κουράγιο και για μελετή και εργασία και διακονία και κυρίως φόβο Θεού να κρατήσουμε την ορθόδοξη Πίστη μας.

Καλόν αγώνα με αγάπη Χριστού ζητώντας τις προσευχές σας!

Ιερομ. Παΐσος Παπαδόπουλος Ηγούμενος της Ι.Μ. Αγ. Γρηγορίου του Παλαμά Φιλώτα

https://efkozani.gr/επιστρατευσισ-προσε ... ξις-προσε/