Από την πρώτη καταδίκη του Αρείου
έως την Σύνοδο της Αντιοχείας του 324 μ. Χ.
Ο Ιδρυτής και η Δογματική του:
Ο Άρειος κατάγονταν από τη Λιβύη. Θήτευσε στη Σχολή του Λουκιανού, ολοκλήρωσε δε τις σπουδές του στην Αλεξανδρινή. Θεωρούνταν σημαντικός διδάσκαλος στην εποχή του και έφερε, γενικά, φήμη ιδιαιτέρως εγκρατούς ατόμου. Το γεγονός δε, ότι αξιώθηκε το Ιερατικό Σχήμα, υπήρξε ένα επιπλέον προσόν για την ευκολοτέρα διάδοση των απόψεών του.
Οι ιδέες του Αρείου αντλούν στοιχεία από τον Μοναρχιανισμό, (τόσο από τον Δυναμικό, όσο και από τον Τροπικό), αλλά και από τις περί υποταγής του Χριστού ιδέες του Ωριγένους. Αν και έκανε διάκριση μεταξύ Ουσίας και Ενέργειας, θεωρούσε τον Λόγο(και κατ΄ επέκταση και το Πνεύμα αν και δεν το διακήρυξε ποτέ) κτίσμα. Ο Λόγος ενυπάρχει ως δύναμη στον Ένα Θεό. Ο κτιστός και έγχρονος Λόγος δημιουργήθηκε, όταν ο Θεός(που τότε έγινε Πατήρ) θέλησε να φτιάξει δια του κτίσματος τον κόσμο. Κατά συνέπεια, ο Λόγος αυτός απετέλεσε το πρώτο κτίσμα. Η Ενσάρκωση πραγματοποιήθηκε σε άψυχο σώμα και έγινε ώστε να δοθεί το τέλειο πρότυπο. Έτσι ο Χριστός έφτασε στην Θέωση δια της τελείας υποταγής και υπακοής στο θέλημα του Πατρός. Κάτι που βέβαια μπορεί να επιτύχει κάθε άνθρωπος.
Φυσικά η Κτίση ως δημιούργημα του κτίσματος Λόγου και όχι του όντος Θεού, δεν έχει ανάγκη μετοχής στις Θείες ενέργειες για να κατοχυρώνει την ζωή και τη λειτουργία του.
Οι πρώτες αντιδράσεις
στην διδασκαλία του:
Ο Άρειος καταδικάστηκε πρώτη φορά το 308, από τον μετέπειτα μάρτυρα Πέτρο Αλεξανδρείας(†311). Ο τελευταίος, έγινε γνώστης των παραδοξολογιών του Αρείου ύστερα από σχετικό όραμα. Έτσι προχώρησε στην καθαίρεση του από το βαθμό του διακόνου. Τότε το θέμα είχε μείνει σε τοπικό επίπεδο. Στην συνέχεια, όμως, ο διάδοχος του Πέτρου Αχιλλάς(311–2) τον αποκατέστησε(312) και τον προήγαγε στο βαθμό του πρεσβυτέρου.
Το Όραμα του Πέτρου Αλεξανδρείας
Ναός Αγίου Νικολάου Κάτω Δόλοι
Στην αρχή με τον Αλέξανδρο, διάδοχο του Αχιλλά στην επισκοπική καθέδρα της Αλεξανδρείας δεν αντιμετώπισε ιδιαίτερο πρόβλημα και έχαιρε της εκτιμήσεως του. Τα πρώτα σύννεφα ήρθαν αργότερα. Με αφορμή διαμάχη του με τον πρεσβύτερο Κολλούθο, θα καταγγελθεί στον Πατριάρχη. Η συνάντηση των δύο ανδρών, θα καταλήξει σε ρήξη. Ο Αλέξανδρος θα τον καλέσει για εξηγήσεις και αντ΄αυτού θα εισπράξει την υπό του Αρείου κατηγορία για Σαβελλιανισμό.
Ήταν το 318 όταν και ξέσπασε το ζήτημα σε όλη του την έξαρση. Ο Αλέξανδρος στην αρχή, δεν εξάντλησε όλη του την αυστηρότητα. Εντούτοις οργάνωσε με τον κλήρο της αρμοδιότητος του πολλές συζητήσεις και με συμμετοχή του πρεσβυτερίου της ευρυτέρας περιοχής Αλεξανδρείας και Μαρεώτιδος. Τα γεγονότα αυτά είχαν ως διπλή κατάληξη: Από την μια πραγματοποιήθηκε η απόσχιση του πρεσβυτέρου Κολλούθου από την Αλεξανδρινή Εκκλησία. Ο τελευταίος θεώρησε, πως ο Αλέξανδρος ήταν μαλθακός απέναντι στο Άρειο. Από την άλλη είχαμε την δευτέρα Συνοδική καθαίρεση του Αρείου και συν αυτώ του Θεωνά Μαρμαρικής, του Σεκούνδου Πτολεμαΐδος και άλλων 11 διακόνων. Καταδίκη που έλαβε χώρα, μάλλον, το 320 και από ολομέλεια 97 συνολικά επισκόπων.
Την περίοδο 322–324, ο Κωνσταντίνος πολεμούσε το Λικίνιο. Ως εκ τούτου, το όλο κλίμα δεν ευνοούσε μια πολιτική παρέμβαση ή μια περαιτέρω Συνοδική επίλυση. Ο Κωνσταντίνος κέρδισε, τελικά, τον Λικίνιο το 322(. Ο Λικίνιος αρχικά διέφυγε, αργότερα, όμως, σκοτώθηκε στη Θεσσαλονίκη το 324(. Σε αυτά τα χρονικά πλαίσια, η όλη διαμάχη τροφοδοτούσε ως θεματολογία τις θεατρικές σκηνές, ενω ο ίδιος ο Άρειος διέδιδε τις δοξασίες του δια της φιλολογικής οδού και συγκεκριμένα μέσω της μελοποιήσεως της ποιητικής συλλογής του «Θαλείας».
Με την λήξη του πολέμου, αποστάλθηκε υπό του Κωνσταντίνου ο Όσιος, επίσκοπος Κορδούβης της Ισπανίας, για να ερευνήσει και διευθετήσει το θέμα. Επέστρεψε, όμως, άπρακτος, με αποτέλεσμα το πρόβλημα να λάβει οικουμενική προβολή.
Η εν Αντιοχεία Σύνοδος του 324:
Επίλογος της περιόδου, υπήρξαν οι Αρχαιρεσίες προς ανάδειξη επισκόπου στην χηρεύουσα θέση του Πατριάρχου Αντιοχείας, που οδήγησαν στην εκλογή του έως τότε επισκόπου Βερροίας της Συρίας Ευσταθίου. Έλαβαν χώρα στην Αντιόχεια, στις 24 Δεκεμβρίου του 324(πρέπει να σημειώσουμε εδώ πως την περίοδο εκείνη λόγω των δυσκολιών μετακινήσεως, κάθε γεγονός που συγκέντρωνε επισκόπους, όπως Εγκαίνια ναών, Αρχαιρεσίες, κ.τ.λ. μπορούσε να μετατραπεί σε τοπική Σύνοδο).
Την Σύνοδο συγκρότησαν 56 ή 59 επίσκοποι. Η διαφορά, ίσως είναι τυπική. Ενδέχεται να προκύπτει από τους τρεις που αρνήθηκαν υπογράψουν τον καταδικαστικό για τον Άρειο Συνοδικό Τόμο. Συγκεκριμένα ήταν οι Ευσέβιος Καισαρείας, Θεόδοτος Λαοδικείας και Νάρκισσος Νερωνιάδος. Για την πράξη τους αυτή, επιτιμήθηκαν με ακοινωνησία. Οι αποφάσεις της Συνόδου ήταν ένα ηχηρό χαστούκι προς τον Αρειανισμό. Παράλληλα, όμως, θέριεψαν και τα μίση ανάμεσα στους επισκόπους. Γεγονός που θα φανεί καλύτερα, λίγο μετά στην Α΄ Οικουμενική.
