Χριστούγεννα: Κλασσικά ερωτήματα & απόπειρα απαντήσεων

[konstantinoupolitis]

Ο Αστήρ είναι ένα άλλο σημαντικό θέμα στην σύνθεση αυτή. Αντλεί βέβαια απο τον Ματθαίο κατ΄αρχάς αλλά έχει Ουράνια ερμηνεία, δογματική υπόσταση και απηχεί και ορθές πατερικές αντιλήψεις σχετικών διαμαχών.

Εν πρώτοις αποτελεί εκπλήρωση της προφητείας Βαλαάμ και της αποδοχής και του καλέσματος των Εθνών. Είναι ένας Ευαγγελιστής, που μαρτυρεί το σχέδιο της Θείας Οικονομίας, φωτίζοντας συχνά με τριπλές ακτίνες -τριαδικά- το σπαργανωμένο Βρέφος. Άρα μαντατοφόρος της Ενσαρκώσεως, του Θανάτου και της Αναστάσεως.

Ο Αστήρ είναι άγγελος και σε κάποιες εικόνες ζωγραφίζεται μαζί με άγγελο, απηχώντας τις ορθές επι του θέματος θέσεις του Γρηγορίου και Χρυσοστόμου Αρχιεπισκόπων Κωνσταντινουπόλεως.

Με την ακτίνα του ενώνει τον περιορισμένο κτιστό κόσμο που εγγράφεται νοητά στην εικόνα, με τον απεριόριστο που υπαινίσσεται έξω απο αυτήν. Σύνδεσμος των δύο αυτών κόσμων, το Βρέφος που ενσαρκωμένα γίνεται Τέλειος Άνθρωπος και Θεός. Ο αστέρας υποδηλώνει τον πραγματικό εωσφόρο και εωθινό Αστέρα όπως στην Αποκάλυψη του Ιωάννου, αλλά και Λειτουργικές αναφορές όπως το τέλος της Προσκομιδής, όπου ο Ιερέας τοποθετεί αστέρα πάνω στο δίσκο όπου υψώνεται ο προς θυσία Αμνός.

[konstantinoupolitis]

Ο Ιωσήφ και η θέση του στην εικόνα της Γεννήσεως

Κατ΄αρχάς εδώ να πούμε το εξής: Στην Αγιογραφία ο Ιωσήφ απεικονίζεται πάντα εκτός Φάτνης. Αυτό για να δειχθεί πως δεν είχε καμία συνάφεια σαρκική με την Θεοτόκο. Εικόνες που αναπτύχθηκαν στην Δύση με τον Ιωσήφ κοντά στην Θεοτόκο αλλά και παραστάσεις της "Αγίας Οικογενείας" δεν ακολουθούν Ορθόδοξους δρόμους.

Τώρα μιας ερχόμαστε και στο θέμα του Διαλογισμού του Ιωσήφ με τον ποιμένα.

Ο διαλογισμός του Ιωσήφ περιγράφεται κατ΄άρχάς με διαφορετικό τρόπο και ως ερμηνευτική επέκταση της διηγήσεως του Ματθαίου στο Απόκρυφο "Πρωτευαγγέλιο":

Κεφάλαιο ΙΔ΄:

1 Kαι εφοβήθη Ιωσήφ σφόδρα και ηρέμησε εξ αυτής και διελογίζετο το τι αυτήν ποιήσει. Και είπεν Ιωσήφ: «Εάν αυτής κρύψω το αμάρτημα*25, ευρίσκομαι μαχόμενος τω νόμω Κυρίου. Και εάν αυτήν φανερώσω τοις υιοίς Ισραήλ, φοβούμαι μή πως Αγγελικόν εστί το εν αυτή και ευρεθήσομαι παραδιδούς αίμα αθώον εις κρίμα θανάτου. Τι, ούν, αυτήν ποιήσω; Λάθρα αυτήν απολύσω απ΄ εμού !» Και κατέλαβον αυτόν η νυξ.

2 Και ιδού ! Άγγελος Κυρίου φαίνεται αυτώ, κατ΄ όναρ, λέγων: «Μή φοβηθής την παίδα ταύτην. Το γαρ εν αυτή, ον εκ Πνεύματος εστί Αγίου, τέξεται δε Υιόν και καλέσεις το όνομα αυτού Ιησούν. Αυτός, γαρ, σώσει τον λαό Αυτού, από των αμαρτιών αυτών !» Και ανέστη Ιωσήφ από του ύπνου και εδόξασε τον Θεόν Ισραήλ, τον δόντα αυτώ την χάριν ταύτην και εφύλασσεν αυτήν.
Προφανώς αυτήν την περιγραφή ακολουθεί και ο Οίκος Β΄ του Ακαθίστου:
"Βλέπουσα η Αγία εαυτήν εν αγνοία ο σώφρων Ιωσήφ εταράχθη..."

Στις εικόνες ωστόσο της Γεννήσεως που εξιστορούν διαλογισμό του Ιωσήφ ή μάλλον πειρασμό υπο ποιμένος.

Η αφήγηση αυτή προέρχεται απο απόκρυφο,(σ.σ. νομίζω τον Ψευδο-Ματθαίο αλλά δεν είμαι σίγουρος). Λέει για τον Ιωσήφ σχετικά ο Uspensky:

"Δεν έχει θέση στο κεντρικό μέρος της εικόνας, αλλ΄ απεναντίας βρίσκεται σαφώς χωρισμένος από το Παιδίον και την Παναγία. Δεν είναι ο πατέρας. Μπροστά του, υπό το φαινόμενο ενός τσομπάνη σκυμμένου από τα χρόνια, στέκεται ο διάβολος που τον πειράζει. Μερικές εικόνες τον παρουσιάζουν άλλοτε με μικρά κέρατα κι άλλοτε με μια σχεδόν αδιόρατη ουρά. Η παρουσία του Αρχεκάκου και το μέρος που παίζει ως σκανδαλίζων, έχουν μια όλως ιδιαίτερη έμφαση στην εορτή της αναπλάσεως του κόσμου, στα Χριστούγεννα. Η εικόνα, βασιζόμενη στην Παράδοση, μεταδίδει το νόημα ορισμένων λειτουργικών κειμένων(ιδέ Πρώτη και Ενάτη Ώρα), που μιλούν για τις αμφιβολίες του Ιωσήφ και την φοβερή του ψυχική αναστάτωση. Η εικόνα τα εκφράζει όλα αυτά με την περίλυπη στάση του Ιωσήφ, που έχει πίσω του την μαύρη άβυσσο του σπηλαίου. H παράδοση των απόκρυφων μας μεταφέρει τα εξής λόγια του διαβόλου, με τα οποία πειράζει τον μνήστορα της Παρθένου: «Όπως αυτό το ξερό ραβδί δεν μπορεί να πετάξει φύλλα, έτσι και η παρθένος δεν μπορεί να κάνει παιδί»".

«Τι σοι προσενέγκωμεν, Χριστέ, ότι ώφθης επί γης ως άνθρωπος δι' ημάς; Έκαστον γαρ των υπό σου γενομένων κτισμάτων την ευχαριστίαν σοι προσάγει. Oι άγγελοι τον ύμνον, οι ουραvoί τον αστέρα,οι μάγοι τα δώρα, oι ποιμένες το θαύμα, η γη το σπήλαιον, η έρημος την φάτνην, ημείς δε μητέρα Παρθένον».

Κωνσταντίνος Κόττης

[konstantinoupolitis]

σ.σ. στην αρχή του άρθρου κάνω νύξη περι παλαιοτέρας εικόνος που βέβαια δεν είναι αυτή που βλέπετε. Εκείνη είναι η εγκαυστική της Γενήσεως η οποία ανήκει στην Συλλογή της Ι.Μ. Αγίας Αικατερίνας του Σινά και είναι η εξής:


Αυτή που έχω ανεβάσει εκεί είναι η Γέννηση της Συλλογής Ανδρεάδη του ΙΕ΄ αιώνος, σήμερα νομίζω στο Βυζαντινό Μουσείο Αθηνών

Κ.Κ.

[eleimon]

Πόσοι όμως από εμάς καταλαβαίνουμε τη σημασία της γέννησης του Χριστού και πόσο θαυμαστά αποτελέσματα έχει για μας αυτή η γέννηση;

[eleimon]

Η σημερινή εικόνα που παρουσιάζει η Εκκλησία της Ελλάδος, ειδικά τα δύο τελευταία χρόνια, μπορεί να επηρεάσει αρνητικά το ορθόδοξο Ποίμνιο, και αν ναί, πώς είναι δυνατόν να διορθώσουν την εικόνα αυτή;

[eleimon]

Συμβαδίζει ο καταναλωτισμός των ημερών με το γεγονός της ενσαρκώσεως του Θεανθρωπου?

[konstantinoupolitis]

Τέλος ένα επεισόδιο που συχνά συναντά κανείς στην εικόνα της Γεννήσεως είναι η σκηνή του Λουτρού. Γενικά το Λουτρό είναι μια σκηνή που δύσκολα μπορεί να ταυτιστεί με κάποιο γεγονός που υπάρχει στις διάφορες σχετικές διηγήσεις, ενώ δεν υπάρχουν δεδομένες ερμηνευτικής απαντήσεις αναφορικά με την παρουσία του στην όλη σύνθεση.


Γενικά οι πλείστοι των αρθογράφων που έχουν ασχοληθεί με την εν λόγω εικόνα, αποφεύγουν να δώσουν εξήγηση για την παρουσία του λουτρού, αρκούμενοι μόνο στο να περιγράφουν το εν λόγω τμήμα και τις διαφορές απο έργο σε έργο.

Οι ελάχιστοι, πάντως, που αποπειράθηκαν να τοποθετηθούν, το έκαναν με φειδώ και εισηγήθηκαν ή υιοθέτησαν προτάσεις που δέχονται την επιρροή απο τα Απόκρυφα ή την Ειδωλολατρεία(π.χ. περίπτωση αρχαιολογικού περιοδικού Corpus).

Μια άποψη που αιωρείται στον χώρο, είναι πως πρόκειται για δάνειο απο την Παγανιστική Τέχνη. Δάνειο για την ακρίβεια απο Γεννέσια θεών(όπως του Διονύσου στον οποίο παρέχουν το λουτρό οι Νύμφες). Εξάλλου και η 25η Δεκεμβρίου, είναι ημερομηνία κατα την οποία εορτάζονταν Γεννέσια θεών. Ούτως ή άλλως η επικρατούσα άποψη για τα Χριστούγεννα είναι, πως επειδή έτσι είχε η κατάσταση, η Εκκλησία αναγνώρισε την 25η Δεκεμβρίου ως συμβατική ημερομηνία της Γεννήσεως.

Προσωπικά ως εισήγηση την απορρίπτω, για λόγους που είτε εξηγούνται παρακάτω, είτε δεν είναι του παρόντος.

Η επικρατούσα σήμερα άποψη, κάνει λόγο για στοιχείο που τονίζει την Ανθρώπινη Φύση του Χριστού.

Ωστόσο ο Χριστός ενσαρκωμένος, άρα και άνθρωπος (εξάλλου ο όρος Σαρξ άνθρωπος σημαίνει και όχι δέρμα) φαίνεται και τονίζεται η ανθρωπότητά Του ήδη εντός του Σπηλαίου. Επιπλέον όσα Γεννέσια είμαι σε θέση να γνωρίζω(Θεοτόκου{π.χ. Studenica}, Προδρόμου(πολλά παραδείγματα), Αγίου Νικολάου{νομίζω Άγιος Νικόλαος Ορφανός και Gracanica{ένας απο τους δύο υφισταμένους Κύκλους του Αγίου Νικολάου έχει σίγουρα το θέμα}}), έχουν παράσταση λουτρού. Κοινό δε όλων των παραστάσεων, είναι πως απο το βίο τους δεν συνάγεται κάποιο γεγονός σχετιζόμενο με λουτρό. Και αν στην περίπτωση του διττού ως προς την Φύση Κυρίου μπορεί κάποιος να υπαινιχθεί την Ανθρώπινη Φύση, στην περίπτωση των ούτως ή άλλως ετέρων τριών και μόνο Αγίων άνθρώπων τί εξυπηρετεί η σύνθεση;

Οι δύο πιθανότερες ερμηνευτικές είναι οι εξής:

Η 1η, είναι η επίδραση απο το Πρωτευαγγέλιο του "Ιακώβου" και τέλος πάντων απο τα λεγόμενα Απόκρυφα. Ο "Ιάκωβος" αναφέρει Μαία ονόματι Σαλώμη. Εντούτοις, εφόσον αντλείται το όλο θέμα απο εκεί, σχετίζεται όχι με την Ανθρώπινη Φύση του Χριστού, αλλα με το Αειπάρθενο της Παναγίας. Όμως το κείμενο αναφέρει μόνο μια Μαία, ενώ συνήθως όταν υπάρχει λουτρό στην εικόνα της Γεννήσεως υφίστανται δύο, ενω σπανίως αναπαρίσταται και τρίτη. Αυτός είναι και ο λόγος που προσωπικά είμαι αρκετά επιφυλακτικός αν όχι αρνητικός με την εν λόγω σύνδεση.

Η 2α βέβαια, είναι και προσωπική μου άποψη του γράφοντος και ως εκ τούτου κατεξοχήν υποκειμενική. Με το δεδομένο ότι δεν βρίσκω ουσιαστική συσχέτιση του θέματος με κάποια διήγηση, έχοντας υπόψιν την κοινή τακτική στα λοιπά εικονογραφικά Γεννέσια που προαναφέρθηκαν, θεωρώ οτι απλά το θέμα αντλείται απο την καθημερινότητα των Γεννεσίων, αφού κάθε μωρό λαμβάνει λουτρό μετά την Γέννηση του. Μη λησμονούμε κιόλας πως η απεικόνιση καθημερινών στιγμών, υπήρξε συχνό και αγαπημένο θέμα της Κοσμικής αλλά και της Προχριστιανικής Τέχνης. Νομίζω ότι είμαστε μπροστά σε ένα τέτοιο επεισόδιο, περισσότερο ανθρώπινο και καθημερινό και λιγότερο έως καθόλου δογματικό, έστω και αν είναι εύκολη η ταύτιση της σκηνής με απόψεις περι τονισμού την Ανθρώπινης Φύσεως του Κυρίου.

[konstantinoupolitis]

Για τους Μάγους εικονογραφικά ας παρατεθεί εδώ το σχετικό απόσπασμα απο το έργο του Leonid Ouspensky "Η εικόνα στο φως της Ορθόδοξης ερμηνείας" Μετάφραση Β. Μουστάκη (ανατύπωση), εκδ. Αρμός, Αθήνα 1993.


"Από την άλλη πλευρά του σπηλαίου, βλέπουμε τους Μάγους. Τους οδηγεί ο Αστήρ που μια αχτίνα του κατευθύνεται πάνω στο σπήλαιο. Αυτή η αχτίνα ενώνει επίσης τον Αστέρα με ένα σημείο που ξεπερνά τα όρια της εικόνας και υποδηλώνει συμβολικά τον ουράνιο κόσμο. Η εικόνα υπαινίσσεται έτσι ότι αυτό το άστρο δεν είναι μονάχα ένα κοσμικό φαινόμενο, αλλά και ένας μαντάτορας από το υπερπέραν, που μηνύει ότι στην γη γεννήθηκε Εκείνος που ανήκει στον ουρανό. Αν στους αγράμματους τσομπάνηδες το μυστήριο αποκαλύφθηκε απευθείας από έναν άγγελο, oι Μάγοι, άνθρωποι της γνώσεως, πρέπει να κάνουν ένα μακρύ δρόμο που θα τους φέρει από την γνώση του σχετικού στην γνώση του Απόλυτου, μέσον ενός αντικειμένου των μελετών τους.
Ο Μέγας Βασίλειος λέγει, πως oι Χαλδαίοι αστρολόγοι δέχονταν από γενεά σε γενεά την σχετική με το άστρο προφητεία του Βαλαάμ. Στον Όρθρο των Χριστουγέννων ακούμε: «Του μάντεως πάλαι Βαλαάμ των λόγων μυητάς, σοφούς αστεροσκόπους, χαράς έπλησας». Έτσι, ο Αστήρ είναι συνάμα η εκπλήρωση της προφητείας και το κοσμικό φαινόμενο, που η παρατήρησή του οδήγησε τους σοφούς «να προσκυνήσουν τον Ήλιο της Δικαιοσύνης». Είναι το φως που, κατά τον Άγιo Λέοντα τον Μέγα, έλαμψε στους εθνικούς και έμεινε κρυμμένο για τους Ιουδαίους. Η Εκκλησία βλέπει στους ποιμένες–στα πρώτα αυτά τέκνα του Ισραήλ που προσκύνησαν το Παιδίον–τις απαρχές της εξ Ιουδαίων Εκκλησίας, και στους μάγους την «απαρχή των εθνών», την «εξ εθνών Εκκλησίαν». Προσφέροντας στον Χριστό τα δώρα τους, «το καθαρό χρυσάφι προς τον Βασιλέα πάντων των αιώνων, τον λίβανο προς τον Θεό των όλων, και την σμύρνα στον Αθάνατο που επρόκειτο να ταφεί τριήμερος», προσημαίνουν τον θάνατό του και την ανάστασή του. Ας προσθέσω ότι oι μάγοι παριστάνονται γενικά σε διάφορες ηλικίες, για να υπογραμμισθεί ότι η αποκάλυψη δόθηκε στους ανθρώπους ανεξάρτητα από την ηλικία και την κοσμική πείρα τους".

[konstantinoupolitis]

Χριστός Ετέχθη !

Κωνσταντίνος με εκτίμηση προς όλους τους αδελφούς συνοδοιπόρους εξάλλου ήδη για ικανό χρόνο !

[Teri]

Αικατερίνα ευχαριστεί και ανταποδίδει!