Η ΕΙΚΟΝΑ ΤΗΣ ΓΕΝΝΗΣΕΩΣ
.
Αναμφίβολα η εικόνα της Γεννήσεως συνιστά μαζί με την λεγόμενη και Παπική της "Αγίας Τριάδος", τις δύο πιο ενδιαφέρουσες βυζαντινές εικόνες απο απόψεως ερμηνευτικής και ιστορικής.
Η διαφορά με την δεύτερη είναι πως πρόκειται για εικονογραφικό τύπο που διαμορφώθηκε στα βασικά της στοιχεία πολύ γρήγορα στην Χριστιανική Τέχνη, ήδη απο την Παλαιοχριστιανική Περίοδο(όπως μαρτυρεί και η παλαιότερη μάλλον σχετική φορητή εικόνα με την οποία ξεκινάει το παρόν άρθρο), ενώ παράλληλα δύναται απο έργο σε έργο η σύνθεσή της να εντάσσει στοιχεία και επιρροές απο τις Ευαγγελικές διηγήσεις, τα Απόκρυφα, τις Προφητικές διηγήσεις, την Συμβολική, την Υμνογραφία έως και την αρχαία ελληνική θεματογραφία σε παραπλήσια θέματα.
Αποτελεί το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα συνθέσεως, δεδομένου ότι φέρει έντονο τον αφηγηματικό χαρακτήρα εγγράφοντας σε ένα ενιαίο πλαίσιο, γεγονότα ξεχωριστά που διαδραματίστηκαν(ή μαρτυρούνται ότι διαδραματίστηκαν σε εκτός Ευαγγελίου πηγές) εκ παραλλήλου ή σε διαφορετικό χρόνο. Έτσι η εικόνα καθίσταται αντιπροσωπευτική της Βυζαντινής Αγιογραφίας, που σε αρκετά έργα της λειτουργεί με καθαρά παιδαγωγικό σκοπό, ως οπτικοποίηση των γεγονότων που η Εκκλησία εορτάζει και καταλύοντας τον χρόνο που τεχνική αδεία ενοποιείται.
Ως πηγές το έργο αντλεί κατα κύριο λόγο ή μπορεί να αντλεί ανάλογα με τα επιμέρους θέματα της συνθέσεως που απαντούν, στις δύο σχετικές Κανονικές Ευαγγελικές περικοπές του Ματθαίου δηλαδή και του Λουκά:
Ματθαίος Α΄ 18 - 25 & Β΄ Κεφάλαιο:
18. Του δε Ιησού Χριστού η γέννησις ούτως ην. Μνηστευθείσης γαρ της μητρός αυτού Μαρίας τω Ιωσήφ, πριν η συνελθείν αυτούς ευρέθη εν γαστρί έχουσα εκ Πνεύματος Αγίου.
19. Ιωσήφ δε ο ανήρ αυτής, δίκαιος ων και μη θέλων αυτήν παραδειγματίσαι, εβουλήθη λάθρα απολύσαι αυτήν.
20. Ταύτα δε αυτού ενθυμηθέντος ιδού άγγελος Κυρίου κατ΄ όναρ εφάνη αυτώ λέγων Ιωσήφ υιός Δαυΐδ, μη φοβηθής παραλαβείν Μαριάμ την γυναίκα σου το γαρ εν αυτή γεννηθέν εκ Πνεύματος εστίν Αγίου
21. τέξεται δε υιόν και καλέσεις το όνομα αυτού Ιησούν αυτός γαρ σώσει τον λαόν αυτού από των αμαρτιών αυτών.
22. Τούτο δε όλον γέγονεν ίνα πληρωθή το ρηθέν υπό του Κυρίου δια του προφήτου λέγοντος:
23. ιδού η παρθένος εν γαστρί έξει και τέξεται υιόν, και καλέσουσι το όνομα αυτού Εμμανουήλ, ο εστί μεθερμηνευόμενον μεθ΄ ημών ο Θεός. 24. Διεγερθείς δε ο Ιωσήφ από του ύπνου εποίησεν ως προσέταξεν αυτώ ο άγγελος Κυρίου και παρέλαβε την γυναίκα αυτού,
25. και ουκ εγίνωσκεν αυτήν έως ου έτεκε τον υιόν αυτής τον πρωτότοκον, και εκάλεσε το όνομα αυτού Ιησούν.
Κεφάλαιο Β΄
1. Του δε Ιησού γεννηθέντος εν Βηθλεέμ της Ιουδαίας εν ημέραις Ηρώδου του βασιλέως, ιδού μάγοι από ανατολών παρεγένοντο εις Ιεροσόλυμα
2. λέγοντες που εστίν ο τεχθείς βασιλεύς των Ιουδαίων; είδομεν γαρ αυτού τον αστέρα εν τη ανατολή και ήλθομεν προσκυνήσαι αυτώ.
3. Ακούσας δε Ηρώδης ο βασιλεύς εταράχθη και πάσα Ιεροσόλυμα μετ΄ αυτού,
4. και συναγαγών πάντας τους αρχιερείς και γραμματείς του λαού επυνθάνετο παρ΄ αυτών που ο Χριστός γεννάται.
5. οι δε είπον αυτώ εν Βηθλεέμ της Ιουδαίας ούτω γαρ γέγραπται δια του προφήτου
6. και συ Βηθλεέμ, γη Ιούδα, ουδαμώς ελαχίστη ει εν τοις ηγεμόσιν Ιούδα· εκ σου γαρ εξελεύσεται ηγούμενος, όστις ποιμανεί τον λαόν μου τον Ισραήλ.
7. Τότε Ηρώδης λάθρα καλέσας τους μάγους ηκρίβωσε παρ΄ αυτών τον χρόνον του φαινομένου αστέρος,
8. και πέμψας αυτούς εις Βηθλεέμ είπε πορευθέντες ακριβώς εξετάσατε περί του παιδίου, επάν δε εύρητε, απαγγείλατέ μοι, όπως καγώ ελθών προσκυνήσω αυτώ.
9. οι δε ακούσαντες του βασιλέως επορεύθησαν και ιδού ο αστήρ ον είδον εν τη ανατολή προήγεν αυτούς, έως ελθών έστη επάνω ου ην το παιδίον. 10. Ιδόντες δε τον αστέρα εχάρησαν χαράν μεγάλην σφόδρα,
11. και ελθόντες εις την οικίαν είδον το παιδίον μετά Μαρίας της μητρός αυτού, και πεσόντες προσεκύνησαν αυτώ, και ανοίξαντες τους θησαυρούς αυτών προσήνεγκαν αυτώ δώρα, χρυσόν και λίβανον και σμύρναν
12. και χρηματισθέντες κατ΄ όναρ μη ανακάμψαι προς Ηρώδην, δι΄ άλλης οδού ανεχώρησαν εις την χώραν αυτών.
13. Αναχωρησάντων δε αυτών ιδού άγγελος Κυρίου φαίνεται κατ΄ όναρ τω Ιωσήφ λέγων εγερθείς παράλαβε το παιδίον και την μητέρα αυτού και φεύγε εις Αίγυπτον, και ίσθι εκεί έως αν είπω σοι μέλλει γαρ Ηρώδης ζητείν το παιδίον του απολέσαι αυτό.
14. Ο δε εγερθείς παρέλαβε το παιδίον και την μητέρα αυτού νυκτός και ανεχώρησεν εις Αίγυπτον,
15. και ην εκεί έως της τελευτής Ηρώδου, ίνα πληρωθή το ρηθέν υπό του Κυρίου δια του προφήτου λέγοντος εξ Αιγύπτου εκάλεσα τον υιόν μου.
16. Τότε Ηρώδης ιδών ότι ενεπαίχθη υπό των μάγων, εθυμώθη λίαν, και αποστείλας ανείλε πάντας τους παίδας τους εν Βηθλεέμ και εν πάσι τοις ορίοις αυτής από διετούς και κατωτέρω, κατά τον χρόνον ον ηκρίβωσε παρά των μάγων.
17. τότε επληρώθη το ρηθέν υπό Ιερεμίου του προφήτου λέγοντος
18. φωνή εν Ραμά ηκούσθη, θρήνοι και κλαυθμός και οδυρμός πολύς Ραχήλ κλαίουσα τα τέκνα αυτής, και ουκ ήθελε παρακληθήναι, ότι ουκ εισίν.
19. Τελευτήσαντος δε του Ηρώδου ιδού άγγελος Κυρίου κατ΄ όναρ φαίνεται τω Ιωσήφ εν Αιγύπτω
20. λέγων εγερθείς παράλαβε το παιδίον και την μητέρα αυτού και πορεύου εις γην Ισραήλ τεθνήκασι γαρ οι ζητούντες την ψυχήν του παιδίου.
21. ο δε εγερθείς παρέλαβε το παιδίον και την μητέρα αυτού και ήλθεν εις γην Ισραήλ.
22. ακούσας δε ότι Αρχέλαος βασιλεύει επί της Ιουδαίας αντί Ηρώδου του πατρός αυτού, εφοβήθη εκεί απελθείν χρηματισθείς δε κατ΄ όναρ ανεχώρησεν εις τα μέρη της Γαλιλαίας,
23. και ελθών κατώκησεν εις πόλιν λεγομένην Ναζαρέτ, όπως πληρωθή το ρηθέν δια των προφητών ότι Ναζωραίος κληθήσεται.
Λουκάς Β΄ 1-20:
1. Εγένετο δε εν ταις ημέραις εκείναις εξήλθε δόγμα παρά Καίσαρος Αυγούστου απογράφεσθαι πάσαν την οικουμένην.
2. αύτη η απογραφή πρώτη εγένετο ηγεμονεύοντος της Συρίας Κυρηνίου. 3. και επορεύοντο πάντες απογράφεσθαι, έκαστος εις την ιδίαν πόλιν.
4. ανέβη δε και Ιωσήφ από της Γαλιλαίας εκ πόλεως Ναζαρέτ εις την Ιουδαίαν εις πόλιν Δαυΐδ, ήτις καλείται Βηθλεέμ, δια το είναι αυτόν εξ οίκου και πατριάς Δαυΐδ,
5. απογράψασθαι συν Μαριάμ τη μεμνηστευμένη αυτώ γυναικί, ούση εγκύω.
6. εγένετο δε εν τω είναι αυτούς εκεί επλήσθησαν αι ημέραι του τεκείν αυτήν,
7. και έτεκε τον υιόν αυτής τον πρωτότοκον, και εσπαργάνωσεν αυτόν και ανέκλινεν αυτόν εν τη φάτνη, διότι ουκ ην αυτοίς τόπος εν τω καταλύματι. 8. Και ποιμένες ήσαν εν τη χώρα τη αυτή αγραυλούντες και φυλάσσοντες φυλακάς της νυκτός επί την ποίμνην αυτών.
9. και ιδού άγγελος Κυρίου επέστη αυτοίς και δόξα Κυρίου περιέλαμψεν αυτούς, και εφοβήθησαν φόβον μέγαν.
10. και είπεν αυτοίς ο άγγελος μη φοβείσθαι. ιδού γαρ ευαγγελίζομαι υμίν χαράν μεγάλην, ήτις έσται παντί τω λαώ,
11. ότι ετέχθη υμίν σήμερον σωτήρ, εστι Χριστός Κύριος, εν πόλει Δαυΐδ. 12. και τούτο υμίν το σημείον ευρήσετε βρέφος εσπαργανωμένον, κείμενον εν φάτνη.
13. και εξαίφνης εγένετο συν τω αγγέλω πλήθος στρατιάς ουρανίου αινούντων τον Θεόν και λεγόντων
14. δόξα εν υψίστοις Θεώ και επί γης ειρήνη, εν ανθρώποις ευδοκία.
15. και εγένετο ως απήλθον απ΄ αυτών εις τον ουρανόν οι άγγελοι, και οι άνθρωποι οι ποιμένες είπον προς αλλήλους: διέλθωμεν δη έως Βηθλεέμ και ίδωμεν το ρήμα τούτο το γεγονός, ο ο Κύριος εγνώρισεν ημίν.
16. και ήλθον σπεύσαντες, και ανεύρον την τε Μαριάμ και τον Ιωσήφ και το βρέφος κείμενον εν τη φάτνη.
17. ιδόντες δε διεγνώρισαν περί του ρήματος του λαληθέντος αυτοίς περί του παιδίου τούτου.
18. Και πάντες οι ακούσαντες εθαύμασαν περί των λαληθέντων υπό των ποιμένων προς αυτούς.
19. η δε Μαριάμ πάντα συνετήρει τα ρήματα ταύτα συμβάλλουσα εν τη καρδία αυτής.
20. και υπέστρεψαν οι ποιμένες δοξάζοντες και αινούντες τον Θεόν επί πάσιν οις ήκουσαν και είδον καθώς ελαλήθη προς αυτούς.
Μια άλλη βασική πηγή απ΄όπου μπορεί η εν λόγω εικόνα να αντλεί είναι το λεγόμενπο Πρωτευαγγέλιο του Ιακώβου:
Απόκρυφο Πρωτευαγγέλιο του "Ιακώβου" ΙΖ΄ - ΚΑ΄:
ΙΖ΄Κεφάλαιο:
1 Kέλευσις δε εγένετο από Αυγούστου βασιλέως, απογράφεσθαι πάντας τους εν Βηθλεέμ της Ιουδαίας. Και είπεν Ιωσήφ: «Εγώ απογράψομαι τους υιούς μου. Ταύτην δε την παίδα τί ποιήσω; Πως αυτήν απογράψομαι; Γυναίκα εμήν; Αισχύνομαι ! Αλλά θυγατέρα; Αλλ΄ οίδασιν πάντες οι υιοί Ισραήλ, ότι ούκ έστι μου θυγάτηρ ! Αυτή η ημέρα Κυρίου ποιήσει, ως βούλεται Κύριος !»
2 Και επέστρωσεν την όνο και επεκάθισεν αυτήν και είλκεν ο υιός αυτού και ηκολούθει Ιωσήφ. Και ήγγισαν επί μιλίων τριών. Και εστράφη Ιωσήφ και είδε αυτήν στυγνή και είπεν εν εαυτώ: «Ίσως το εν αυτή, χειμάζει αυτήν». Και πάλι εστράφη Ιωσήφ και είδεν αυτή γελώσαν και είπεν αυτή: «Μαρία ! Τι σοι έστι τούτο; Ότι το πρόσωπό σου βλέπω, πότε μεν γελών, πότε δε στυγνάζον». Και είπε Μαριάμ τω Ιωσήφ: «Ότι δύο λαούς βλέπω τοις οφθαλμοίς μου, ένα κλαίοντα και κοπτόμενο και ένα χαίροντα και αγαλλιώμενον !»
3 Και ήλθον εν τη μέση οδώ και είπεν αυτώ Μαριάμ: «Κατάγαγέ με από της όνου, ότι το εν εμοί επείγει με προελθείν». Και κατήγαγεν αυτήν από της όνου και είπεν αυτή: «Που σε απάξω και σκεπάσω σου την ασχημοσύνη; Ότι ο τόπος έρημος εστί».
ΙΗ΄ Κεφάλαιο: 1
Kαι εύρε σπήλαιο εκεί και εισήγαγε αυτήν και παρέστησεν αυτή τους υιούς αυτού. Και εξελθών, εζήτει μαία εν χώρα Βηθλεέμ.
2 «Εγώ δε» (λέγει) Ιωσήφ «περιεπάτουν και ου περιεπάτουν. Και ανέβλεψα εις τον αέρα και είδον τον ουρανό έκθαμβο. Και ανέβλεψα εις τον πόλο του ουρανού και είδον αυτόν εστώτα και τα πετεινά του ουρανού ηρεμούντα. Και επέβλεψα επί την γήν και είδον σκάφη κειμένη και εργάτας ανακειμένους και αι χείρες αυτών εν τη σκάφη. Και οι μασσώμενοι ουκ εμασσώντο και οι αίροντες ουκ ανέφερον. Και οι προσφέροντες τω στόματι αυτών ου προσέφερον, αλλά πάντων ήν τα πρόσωπα άνω βλέποντα. Και είδον πρόβατα ελαυνόμενα και τα πρόβατα ειστήκει. Και επήρε ο ποιμήν την χείρα αυτού του πατάξαι αυτά και η χειρ αυτού έστη άνω. Και επέβλεψα επί τον χείμαρρο του ποταμού και είδον τα στόματα των ερίφων επικείμενα και μη πίνοντα. Και πάντα υπό θήξιν τω δρόμω αυτών διελαύνετο !»
ΙΘ΄ Κεφάλαιο:
1 «Kαι είδον γυναίκα καταβαίνουσαν από της ορεινής και είπεν μοι:
Άνθρωπε που πορεύη; Και είπον: «Μαία ζητώ, Εβραία».
Και αποκριθείσα είπε μοι: Εξ Ισραήλ εί;
Και είπον αυτή: «Ναι.»
Η δε είπεν: Και τις εστί η γεννώσα εν τω σπηλαίω;
Και είπον εγώ: «Η μεμνηστευμένη μοι».
Και είπε μοι: Ούκ έστιν σου γυνή;
Και είπον αυτή: «Μαριάμ εστί η ανατραφείσα εν τω Ναώ Κυρίου. Και εκληρωσάμην αυτήν γυναίκα και ούκ έστιν μου γυνή, αλλά σύλληψιν έχει εκ πνεύματος Αγίου !»
Και είπεν αυτώ η μαία: «Τούτο αληθές;» Και είπεν αυτή ο Ιωσήφ: «Δεύρο και ίδε !»
Και απίει η μαία μετ΄ αυτού.
2 Και έστησαν εν τω τόπω του σπηλαίου. Και ιδού ! Νεφέλη φωτεινή επισκιάζουσα το σπήλαιο. Και είπεν η μαία: «Εμεγαλύνθη η ψυχή μου σήμερον, ότι είδον οι οφθαλμοί μου παράδοξα, ότι σωτηρία τω Ισραήλ εγεννήθη !». Και παραχρήμα η νεφέλη υπεστέλλετο εκ του σπηλαίου και εφάνη φώς μέγα εν τω σπηλαίω, ώστε τους οφθαλμούς μη φέρειν. Και προς ολίγον, το φως εκείνο υπεστέλλετο, έως ού εφάνη το βρέφος και ήλθε και έλαβε μασθόν εκ της μητρός αυτού Μαρίας. Και ανεβόησε η μαία και είπεν: «Μεγάλη μοι σήμερον η ημέρα αύτη, ότι είδον το καινό θέαμα τούτο !»
3 Και εξήλθε η μαία εκ του σπηλαίου και υπήντησεν αυτή Σαλώμη και είπεν αυτή: «Σαλώμη, Σαλώμη, καινόν σοι θέαμα έχω διηγήσασθαι ! Παρθένος εγέννησεν, ό ου χωρεί η φύσις αυτής !» Και είπεν Σαλώμη: «Ζή Κύριος ο Θεός μου! Εάν μή βαλώ τον δάκτυλόν μου και ερευνήσω την φύσιν αυτής, ου μή πιστέψω ότι παρθένος εγέννησεν !».
Κ΄ Κεφάλαιο:
1 Kαι εισήλθε η μαία και είπε τη Μαριάμ: «Σχημάτισον σεαυτήν. Ου γαρ μικρός αγών περίκειται, περί σου !» Και έβαλε Σαλώμη τον δάκτυλο αυτής, εις την φύσιν αυτής ! Και ηλάλαξε και είπεν: «Ουαί τη ανομία μου και τη απιστία μου, ότι εξεπείρασα Θεόν ζώντα. Και ιδού ! Η χείρ μου πυρί αποπίπτεται απ΄ εμού»
2 Και έκλινε τα γόνατα αυτής, προς τον Δεσπότην λέγουσα: «Ο Θεός των πατέρων μου ! Μνήσθητί μου, ότι σπέρμα ειμί Αβραάμ και Ισαάκ και Ιακώβ. Μη παραδειγματίσης με, τοις υιοίς Ισραήλ, αλλά απόδος με τοις πένησιν. Συ γαρ οίδας, Δέσποτα, ότι επί τω Σω ονόματι τας θεραπείας μου επετέλουν και τον μισθό μου, παρά Σου ελάμβανον !»
3 Και ιδού ! Άγγελος Κυρίου επέστη λέγων προς αυτήν: «Σαλώμη, Σαλώμη, επήκουσεν σου Κύριος. Προσένεγκε την χείρα σου τω παιδίω και βάσταξον αυτό και έσται σοι σωτηρία και χαρά !»
4 Και προσήλθε Σαλώμη και εβάσταξεν αυτό λέγουσα: «Προσκυνήσω αυτώ, ότι Βασιλεύς εγεννήθη Μέγας τω Ισραήλ ! Και ιδού ! Φωνή λέγουσα: «Σαλώμη, Σαλώμη, μη αναγγέλεις όσα είδες παράδοξα, έως ου εισέλθη εις Ιερουσαλήμ ο παίς !»
ΚΑ΄ Κεφάλαιο:
1 Kαι ιδού ! Ιωσήφ ετοιμάσθη του εξελθείν εις την Ιουδαία. Και θόρυβος εγένετο μέγας εν Βηθλεέμ της Ιουδαίας. Ήλθον γαρ Μάγοι λέγοντες: «Που έστιν ο τεχθείς Βασιλεύς των Ιουδαίων; Είδομεν γαρ Αυτού τον αστέρα εν τη Ανατολή και ήλθομεν προσκυνήσαι Αυτόν».
2 Και ακούσας Ηρώδης εταράχθη και έπεμψεν υπηρέτας προς τους Μάγους. Και μετεπέμψατο τους Αρχιερείς και ανέκρινε αυτούς λέγων: «Πως γέγραπται περί του Χριστού; Που γεννάται;» Λέγουσι αυτώ: «Εν Βηθλεέμ της Ιουδαίας. Ούτως γαρ γέγραπται». Και απέλυσεν αυτούς. Και ανέκρινε τους Μάγους λέγων αυτοίς: «Τι είδετε σημείο επί τον γεννηθέντα Βασιλέα;» Και είπον οι μάγοι: «Είδομεν αστέρα παμμεγέθη, λάμψαντα εν τοις άστροις τούτοις και αμβλύνοντα αυτούς, ώστε τους αστέρας μή φαίνεσθαι ! Και ημείς, ούτως, έγνωμεν ότι Βασιλεύς εγεννήθη τω Ισραήλ και ήλθομεν προσκυνήσαι Αυτόν». Και είπεν Ηρώδης: «Υπάγετε και ζητήσατε και εάν εύρητε απαγγείλατέ μοι, όπως καγώ ελθών προσκυνήσαι Αυτόν».
3 Και εξήλθον οι Μάγοι και ιδού ! Όν είδον αστέρα εν τη Ανατολή προήγεν αυτούς, έως ου ήλθον εν τω σπηλαίω και έστη επί την κεφαλήν του σπηλαίου. Και είδον οι Μάγοι το Παιδίον, μετά της μητρός Αυτού Μαρίας. Και εξέβαλον από της πήρας αυτών χρυσόν και λίβανο και σμύρνα.
4 Και χρηματισθέντες υπό του Αγγέλου μή εισελθείν εις την Ιουδαία, δι΄ άλλης οδού επορεύθησαν, εις την χώρα αυτών.
Μια άλλη ίσως πιο σημαντική επιρροή που δέχθηκε αυτή η εικόνα είναι η εξέλιξη του "Πρωτευαγγελίου" στη μορφή του "Ευαγγελίου του Ψευδο-Ματθαίου", του οποίου δεν έχω να παραθέσω το πρωτότυπο αν και νομίζω ότι είναι λατινικό και γενικά τύπος που αναπτύχθηκε στη Δύση προς το τέλος της Παλαιοχριστιανικής Περιόδου(Ζ΄ αιών) ή τις αρχές της Καρολίνειας(Η΄ - Θ΄ αιών). Και αναφερόμαστε βασικά στην παρουσία του ποιμένος ενώπιον του Ιωσήφ που σε κάποιες περιπτώσεις ως αφήγηση απαντά.
Κατα τρίτο λόγο η εικόνα της Γεννήσεως αντλεί απο την Υμνολογία και τροπάρια των Χριστουγέννων που διαμορφώθηκαν απο την εποχή του Ρωμανού του Μελωδού έως τα πιο όψιμα Βυζαντινά χρόνια(Τα δύο κοντάκια "Η Παρθένος σήμερον", το "Τι σοι προσενέγκωμεν..." κ.α. ) αλλά και Πατερικές απόψεις ερμηνευτικές των γεγονότων