Σέ ἕνα ἀπό τά Ἀποφθέγματα τῶν Πατέρων τῆς Ἐρήμου διαβάζουμε ὅτι ἡ μαγειρική ἑνός μοναχοῦ ἦταν πολύ δημοφιλής. Οἱ ἄλλοι πατέρες τόν ρώτησαν κάποτε τί τό ἰδιαίτερο εἶχε ἡ συνταγή ἤ τά ὑλικά ἀλλά ἐκεῖνος ἀπάντησε ὅτι δέν ἦταν τίποτε ἄλλο παρά ἕνα πιάτο βραστές φακές. Μετά ἀπό πολλές πιέσεις ὁμολόγησε τό μυστικό του, ὅτι σέ κάθε στάδιο τῆς προετοιμασίας τοῦ φαγητοῦ εἶχε τή συνήθεια νά λέει μία προσευχή μετανοίας.
Μιά μητέρα στό σπίτι μπορεῖ νά εἶναι πολυάσχολη, ἀλλά παρ᾽ ὅλα αὐτά εἶναι πιό ἐλεύθερη νά προσεύχεται ἀπό κάποιον πού ἐργάζεται ἔξω ἀπό τό σπίτι. Γενικά, μιά μητέρα πρέπει νά ἐργάζεται ἔξω ἀπό τό σπίτι μόνο γιά σοβαρούς λόγους καί πρέπει πάντοτε νά ἔχει τή συναίσθηση ὅτι ἡ οἰκογένεια εἶναι τό πρῶτο της καθῆκον. Νά ἐργάζεται μόνο ἐάν ὁ μισθός της εἶναι ἀπολύτως ἀναγκαῖος γιά τήν οἰκογένεια. Μιά ἀλλαγή ἀπό τό περιβάλλον τοῦ σπιτιοῦ ἴσως εἶναι ἀναγκαία σέ ὁρισμένες περιπτώσεις γιά ψυχολογικούς λόγους ἀλλά αὐτό δέ σημαίνει ὅτι μιά μητέρα χρειάζεται μιά πλήρους ἀπασχολήσεως ἐπαγγελματική καριέρα. Πράγματι, ἡ παρουσία τῆς μητέρας στό σπίτι ἔχει θετική ἐπίδραση στό πνεῦμα τῆς οἰκογένειας· αὐτό ἐκφράζεται ὡραῖα στήν παροιμία πού λέει ὅτι «ἡ μητέρα στό σπίτι εἶναι ὅπως ἡ καρδιά στή θέση της». Ὁ πνευματικός ρόλος τῆς μητέρας στόν «ὀργανισμό» τῆς οἰκογένειας εἶναι πολυτιμότερος ἀπό ὁποιαδήποτε οἰκονομική ἐνίσχυση πού μπορεῖ νά προσφέρει, καί εἶναι ἀναντικατάστατος, ἰδίως στή σύγχρονη «πυρηνική» οἰκογένεια.
Μερικές φορές οἱ γονεῖς ἰσχυρίζονται ὅτι εἶναι πολύ ἀπασχολημένοι ἤ κουρασμένοι καί δέν μποροῦν νά τηρήσουν ἕναν κανόνα προσευχῆς. Ὡστόσο ὁ καθένας μπορεῖ σέ ὁρισμένα χρονικά διαστήματα (π.χ. κάθε ὥρα ἤ κάθε μισή ὥρα) νά προσευχηθεῖ, ἔστω καί μιά φορά, ἀργά μέ ὅλη του τήν ὕπαρξη, διώχνοντας ἀπό τό μυαλό του κάθε ἄλλη σκέψη, λέγοντας: «Κύριε Ἰησοῦ Χριστέ, Υἱέ τοῦ Θεοῦ, ἐλέησόν με τόν ἁμαρτωλό». Ἡ ἔνταση αὐτῆς τῆς προσευχῆς, ἔστω καί τόσο σύντομης, ἔχει ὡς ἀποτέλεσμα νά παραμείνει γιά πολλή ὥρα ἡ αἴσθηση τῆς προσευχῆς καί τῆς παρουσίας τοῦ Θεοῦ, ἀκόμα κι ἄν εἴμαστε ἀπασχολημένοι μέ ἄλλες δραστηριότητες. Ἔτσι μπορεῖ κανείς νά παραμείνει σέ κατάσταση προσευχῆς μέχρι νά ξαναπροσευχηθεῖ.
Οἱ ἄνθρωποι λένε ὅτι ξεχνοῦν τόν Θεό, ὅταν δέ βρίσκονται στήν ἐκκλησία. Ἀλλά ἡ οἰκογένειά μας ἡ ἴδια θά πρέπει νά εἶναι μιά «μικρή ἐκκλησία». Πρέπει νά τελεῖται στό σπίτι μας ὁ ἁγιασμός, νά ἔχουμε εἰκόνες καί νά θυμιάζουμε. Ἴσως μᾶς βοηθήσει ἡ ἀκρόαση λειτουργικῆς μουσικῆς στό σπίτι. Ὡστόσο δέν συνιστᾶται ἡ ἀποφυγή ὅλων τῶν πινάκων ζωγραφικῆς ἐκτός ἀπό τίς εἰκόνες οὔτε κάθε ἄλλου εἴδους μουσικῆς ἐκτός ἀπό τούς ἐκκλησιαστικούς ὕμνους, οὔτε ὅλων τῶν συζητήσεων, πού ἀφοροῦν «κοσμικά θέματα» μέ τήν οἰκογένεια καί τούς φίλους μας. Εἶναι πολύ ἀποτελεσματικότερο νά προσπαθοῦμε νά κρατᾶμε ἀδιαλείπτως στήν καρδιά μας τό πνεῦμα τῆς προσευχῆς καί τήν αἴσθηση τῆς παρουσίας τοῦ Θεοῦ. Κάθε πρωί μποροῦμε νά προσευχόμαστε λέγοντας: «Κύριε, ἄν ἐγώ Σέ ξεχνῶ, Ἐσύ μή μέ ξεχνᾶς» ἤ «Κύριε, στρέψε τό βλέμμα Σου στά παιδιά μου, ἀκόμη καί ὅταν αὐτά δέν Σέ θυμοῦνται».
Τό «ἕν οὗ ἐστι χρεία»
Ὅταν ἀσχολούμαστε μέ τά παιδιά, γονεῖς καί δάσκαλοι, πρέπει νά καθοδηγούμαστε ἀπό τήν προσευχή. Ἀκόμη καί στίς διάφορες συνθῆκες τῆς καθημερινῆς ζωῆς οἱ γονεῖς πρέπει νά στρέφονται πρός τόν Θεό μέ προσευχή, ἔστω σύντομα ἤ χωρίς λόγια, καί μετά νά κάνουν ἤ νά ποῦν, ὅ,τι ἐμπνεύσει στήν καρδιά τους ὁ Θεός. Κάθε ἀπόφαση ἤ ἀντίδραση πρέπει νά προέρχεται ἀπό μιά προσευχομένη καρδιά μᾶλλον, παρά ἀπό λογική σκέψη. Γιά νά ἀπαντήσει στίς ἐρωτήσεις τῶν παιδιῶν ὁ ἐνήλικας πρέπει νά καθοδηγεῖται ἀπό τήν προσευχή, ἀναγνωρίζοντας ἐνώπιον τοῦ Θεοῦ ὅτι μόνο Αὐτός γνωρίζει τί συμφέρει σέ μιά δεδομένη περίπτωση ἕνα συγκεκριμένο παιδί. Εἶναι ἀδύνατο νά δίνει κανείς πάντοτε ἐπιτυχημένες λύσεις σέ προβλήμτα τά ὁποῖα εἶναι δυνατόν νά προκύπτουν σέ ὁποιαδήποτε στιγμή, σέ διάστημα πολλῶν ἐτῶν, ἤ σέ καταστάσεις πού δυνατόν νά μεταβάλλονται ἀδιάκοπα. Διότι ὅταν μιλᾶμε γιά τήν ἀνατροφή τῶν παιδιῶν, ἀναφερόμαστε σέ ἀνθρώπινες σχέσεις καί προσωπική ἐλευθερία. Οἱ χριστιανοί γονεῖς δέν μποροῦν νά ἔχουν παρά ἕνα μόνο «κανόνα»: νά ἀπευθύνονται στόν Θεό μέ θερμή προσευχή.
Ὅσοι ἀσχολοῦνται μέ παιδιά, θά βοηθηθοῦν πολύ, ἄν προσεύχονται κάθε πρωί μέ τόν ἀκόλουθο τρόπο: «Κύριε καί Θεέ μου, μόνον Ἐσύ γνωρίζεις αὐτό τό παιδί πού εἶναι δικό Σου, τήν καρδιά του, τίς ἀνάγκες καί τό μέλλον του. Βοήθησέ με νά μήν πέσω σέ κανένα σφάλμα στίς σχέσεις μου μαζί του σήμερα». Μέ τή λέξη σχέσεις ἐννοοῦμε ὅλα τά λόγια, τίς πράξεις καί τίς ἀντιδράσεις μας —καί ὄχι μόνο τίς συζητήσεις πού ἀναφέρονται στόν Θεό. Πρέπει νά εἴμαστε πεπεισμένοι ὅτι ὁ Θεός εἶναι ἕτοιμος νά φωτίσει τίς καρδιές ὅλων τῶν ἀνθρώπων Του. Πρέπει νά προσπαθοῦμε νά προσευχόμαστε, διότι μόνο μέ τήν προσπάθεια ἀποκτᾶται ἡ πείρα. Αὐτή εἶναι ἡ διδασκαλία τῶν ἁγίων.
Διάπλαση τοῦ χαρακτήρα
Ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος γράφοντας γιά τή διδασκαλία τῆς ὁμιλίας στά παιδιά, λέει κάτι πολύ σημαντικό ἀπό κάθε ἄποψη γιά τό ρόλο τῶν χριστιανῶν γονέων: ὅτι τό παράδειγμα εἶναι τό πᾶν. Λόγου χάριν, οἱ λέξεις τίς ὁποῖες χρησιμοποιοῦν οἱ γονεῖς καί ὁ τρόπος τῆς ὁμιλίας τους θά ἐπηρεάσουν τήν ὁμιλία τοῦ παιδιοῦ. Ὁ ἅγιος Ἰωάννης λέει ὅτι, ἄν τά παιδιά ἀκοῦν τούς γονεῖς τους νά μιλοῦν μέ τρόπο προσβλητικό ἤ ἐπιθετικό, θά μάθουν κι αὐτά νά μιλοῦν μέ τόν ἴδιο τρόπο.
Καθώς μεγαλώνουν τά παιδιά θά πρέπει νά μαθαίνουν τήν ὑπακοή ἀπό πολύ μικρή ἡλικία. Εἶναι πολύ εὐκολότερο νά ἀσκηθεῖ ἕνα παιδί στήν ὑπακοή ἀπό τήν ἀρχή τῆς ζωῆς του. Κι ἐδῶ τό παράδειγμα τῶν γονέων ἔχει ἐξαιρετικά μεγάλη σημασία: Ἄν τό παιδί δέν τούς βλέπει νά σέβονται ὁ ἕνας τό θέλημα τοῦ ἄλλου, δέ θά μάθει τήν ὑπακοή. Ἡ ὑπακοή εἶναι ζωτικῆς σημασίας ἀπό πνευματική ἄποψη καί, ἄν τά παιδιά δέν τήν ἀποκτήσουν στή μικρή τους ἡλικία, θά δυσκολευθοῦν πολύ νά τή μάθουν ἀργότερα· εἶναι δύσκολο νά ἀλλάξει ἕνας ἐγωιστής ἐνήλικας, ὁ ὁποῖος ἔχει κακομάθει σ᾽ ὅλη του τή ζωή. Παιδιά πού ἔχουν μάθει νά γίνεται τό θέλημά τους ἤ νά χρησιμοποιοῦν διάφορα τεχνάσματα γιά νά πάρουν ὅ, τι θέλουν καί ὅταν τό θέλουν, δέν μποροῦν νά μάθουν νά ἀγαποῦν —γιατί ἡ ὑπακοή εἶναι μιά ἔκφραση ἀγάπης. Ἡ ὑπακοή ἀναπτύσσεται καθώς τό παιδί ὡριμάζει. Στήν ἀρχή ἔχει τήν ἔννοια: «Κάνε ὅ, τι σοῦ λένε»· Γιά ἕναν ἐνήλικα ὅμως σημαίνει: «Προτίμησε τό θέλημα τοῦ ἄλλου ἀπό ἀγάπη».
Ὅταν τά παιδιά παίζουν ἤ ἀσχολοῦνται μέ κάποια δουλειά, τό παιχνίδι ἤ ἡ δουλειά δέ θά πρέπει νά εἶναι πάντα εὔκολα, οὔτε τά προβλήματα νά ἔχουν πάντα εὔκολη λύση. Ἕνα ἀπό τά λάθη τῆς σύγχρονης ζωῆς εἶναι ἡ τάση νά ἀποφεύγεται κάθε δραστηριότητα πού ἀπαιτεῖ προσπάθεια ἤ μόχθο ἤ μᾶς ἀναγκάζει νά ζητήσουμε βοήθεια κάποιου ἄλλου. Ἀκοῦμε παιδαγωγούς νά ἰσχυρίζονται ὅτι, ἄν ἕνα παιδί δέν ἔχει πάντα ἐπιτυχίες, θά ἀποκτήσει κόμπλεξ. Βεβαίως ἡ εὐχαρίστηση καί ἡ ἐπιτυχία εἶναι ἀπαραίτητες γιά τήν ἐνθάρρυνση καί χαλάρωση τοῦ παιδιοῦ. Ἀλλά πρέπει ἐπίσης νά ὑπάρχει πρόκληση, μιά εὐκαιρία νά δοκιμάσει τίς δυνατότητές του καί νά γνωρίσει ἀκόμα καί τήν ἀποτυχία. Εἶναι πνευματικά ἀναγκαῖο νά μάθει τήν ὑπομονή, τήν ἀντοχή στήν ἔλλειψη τῶν ἀνέσεων καί τήν ταπείνωση. Κι ἐδῶ τό παράδειγμα τῶν γονέων παίζει σπουδαῖο ρόλο. Τά παιδιά μαθαίνουν βλέποντας τήν ἀντίδραση τῶν γονέων τους στήν ἀρρώστια, στό πένθος, στά οἰκονομικά προβλήματα κ.λ.π.
Τά παιδιά πρέπει νά ἐνθαρρύνονται νά βοηθοῦν τούς ἐνήλικες στίς δουλειές τοῦ σπιτιοῦ ἀνάλογα μέ τήν ἡλικία καί τίς δυνατότητές τους, ἀκόμα κι ὅταν εἶναι πολύ μικρά γιά νά προσφέρουν πραγματικά χρήσιμο ἔργο, ἀκόμα κι ἄν ἡ δουλειά εἶναι μερικές φορές πολύ δύσκολη γι᾽ αὐτά καί δέν μποροῦν νά τήν ἐκτελέσουν τέλεια. Ἔτσι μαθαίνουν τίς εὐθύνες τίς ὁποῖες θά πρέπει νά ἀναλάβουν, καί ἐπίσης νά μήν εἶναι ἐγωϊστές. Ἀκόμα θά μπορέσουν νά ἐκτιμήσουν περισσότερο ὅσα κάνουν γι᾽ αὐτά οἱ γονεῖς τους.
Ἕνα ἀπό τά χαρακτηριστικά τῆς χριστιανικῆς ζωῆς μέσα στόν κόσμο εἶναι ἡ γενναιοδωρία, ἡ φιλοξενία κάι ἡ καλωσύνη πρός ὅλους ἐκείνους πού ἔχουν ἀνάγκη. Αὐτές οἱ ἀξίες μποροῦν νά καλλιεργηθοῦν στά παιδιά ἀπό πολύ μικρή ἡλικία. Μποροῦν νά μάθουν, κυρίως μέ τό παράδειγμα, νά μοιράζονται τά πράγματά τους καί νά συμμετέχουν στή φιλοξενία τῶν ἐπισκεπτῶν.
Ὅσον ἀφορᾶ τήν ἐπίπληξη, ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος γράφει ὅτι ὁ γονέας ὀφείλει νά τιμωρεῖ τό παιδί του περισσότερο μέ τόν τόνο τῆς φωνῆς του καί μέ τήν προειδοποίηση παρά μέ τήν φυσική βία. Ἡ Ἁγία Γραφή καί οἱ Πατέρες δέ φαίνεται νά ἀπορρίπτουν τή σωματική τιμωρία —ἀντίθετα προειδοποιοῦν νά μή χαλᾶμε τά παιδιά μέ τήν ὑπερβολική μας ἐπιείκεια. Τά λόγια τοῦ ἁγίου Ἰωάννου τοποθετοῦν τή σωματική τιμωρία μέσα στά πλαίσια τῆς ἀγάπης τῶν γονέων: «Ὀργίζεσθε καί μήν ἁμαρτάνετε» (Ἐφεσ. 4,26). Ἄν ὁ γλυκός λόγος δέ φέρει ἀποτέλεσμα, τότε μπορεῖ νά εἶναι ἀναγκαῖος ὁ θυμός, ἀλλά θυμός πού προέρχεται ἀπό τήν ἀγάπη καί ἔχει ὡς κίνητρο ὄχι τήν ἐπιθυμία γιά κυριαρχία, ἀλλά τήν ἐπιθυμία νά μάθουμε στό παιδί νά διακρίνει τό καλό ἀπό τό κακό. Ἡ ὀργή δέν πρέπει νά εἶναι μιά διέξοδος γιά τά πάθη μας ἀλλά παιδαγωγικό ἐργαλεῖο. Ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος γράφει ἀκόμα: «Ὅταν μέντοι ἴδης ἀπό τοῦ φόβου κερδάναντα, ἄνες· δεῖ γάρ τινος φύσει τῇ ἡμετέρᾳ καί ἀνέσεως».2 (Ὅταν ὄμως δεῖς ὅτι ὁ φόβος ὠφέλησε, ἄφησέ τόν· γιατί ἡ φύση μας ἔχει ἀνάγκη καί ἀπό κάποια ἄνεση).
Ἄν ἡ σχέση ἑνός παιδιοῦ μέ τούς γονεῖς του εἶναι στέρεα καί ἄν τό παιδί ἐμπιστεύεται καί σέβεται τούς γονεῖς του, ἀρκεῖ μερικές φορές μιά αὐστηρή ἤ θλιμμένη ἔκφραση τοῦ προσώπου γιά νά ἀναγνωρίσει τό παιδί ὅτι σφάλλει. Στό βίο τοῦ Ἁγίου Σιλουανοῦ διαβάζουμε ὅτι, ὅταν σέ νεαρή ἡλικία ἔπεσε σέ ἁμάρτημα, τοῦ εἶπε ὁ πατέρας του τήν ἑπόμενη μέρα: «Ποῦ ἤσουν χθές, παιδί μου; μέ πονοῦσε ἡ καρδιά μου»3. Οἱ μειλίχιοι αὐτοί λόγοι του ἐντυπώθηκαν στήν ψυχή τοῦ Ἁγίου Σιλουανοῦ. Μιά ἄλλη φορά ὁ Ἅγιος Σιλουανός ἑτοίμασε κρέας γιά τό γεῦμα ἐκείνων πού ἐργάζονταν στούς ἀγρούς ἄν καί ἦταν Παρασκευή. Ὁ πατέρας του περίμενε ἕξι μῆνες γιά νά τοῦ πεῖ: «Θυμᾶσαι, παιδί μου, πού μοῦ ἔβρασες χοιρινό κρέας στό χωράφι; Ἦταν Παρασκευή, ξέρεις, καί τό ἔτρωγα σάν νά ἦταν ψοφίμι». «Καί γιατί δέν μοῦ τό εἶπες τότε;» «Δέν ἤθελα νά σέ συγχύσω, παιδί μου».4 Αὐτό δέν ἦταν ἁπλῶς ἥπια συμπεριφορά —εἶναι τό ἀποτέλεσμα μιᾶς βαθειᾶς σχέσης ἐμπιστοσύνης καί σεβασμοῦ.
Ἡ πειθαρχία πρέπει νά εἶναι λογική καί δίκαιη. Σκοπός τῆς πειθαρχίας εἶναι νά μάθουν τά παιδιά νά διακρίνουν τό καλό ἀπό τό κακό. Τά παιδιά εἶναι πολύ εὐαίσθητα ὅσον ἀφορᾶ τή δικαιοσύνη καί ἀναστατώνονται ὅταν οἱ γονεῖς ἐξοργίζονται ὑπερβολικά γιά τό τίποτε, ἤ ὅταν ἡ τιμωρία χρησιμοποιεῖται ἀπροειδοποίητα. Ὅταν προειδοποιοῦμε πρίν ἀπό τήν τιμωρία, ἡ ἀπειλή μας δέ θά πρέπει νά ξεπερνᾶ τά ὅρια αὐτοῦ πού πραγματικά θά κάνουμε. Μετά τήν τιμωρία πρέπει νά δείχνουμε στό παιδί ὅτι εἴμαστε ἕτοιμοι νά τό συγχωρήσουμε. Πολύ συχνά τά παιδιά ἔχουν τήν αἴσθηση ὅτι οἱ γονεῖς τους δέν τά ἀγαποῦν ὅταν κάνουν ἀταξίες. Δέν ἀγαποῦμε τήν ἁμαρτία, ἀγαποῦμε ὅμως τόν ἁμαρτωλό.
Ἡ ἀγάπη μας γιά τά παιδιά μας πρέπει νά εἶναι γι᾽ αὐτά μιά εἰκόνα τῆς ἀγάπης τοῦ Θεοῦ γιά τόν ἄνθρωπο. Αὐτό σημαίνει ὅτι, ἄν τό παιδί ὁμολογήσει ἕνα σφάλμα του ἤ δείξει εἰλικρινῆ μετάνοια, θά πρέπει νά ἐλαφρύνουμε ἀνάλογα τήν ἐπίπληξη ἤ τήν τιμωρία, τουλάχιστον ὅσον ἀφορᾶ τήν ψυχική μας διάθεση. Αὐτό δέ σημαίνει ὅτι δικαιολογοῦμε τό σφάλμα ἤ ὅτι δείχνουμε πώς ἔστω τό δικαιολογοῦμε· ἐνθαρρύνουμε ὅμως μέ αὐτόν τόν τρόπο τά παιδιά μας νά μήν ἐπιχειροῦν νά κρύβουν τά σφάλματά τους ἤ νά μή «προφασίζονται προφάσεις ἐν ἁμαρτίαις» (Ψαλμ. 140,4). Ἐπιθυμοῦμε νά δώσουμε στά παιδιά μιά γεύση τῆς χαρᾶς τοῦ ἀσώτου υἱοῦ πού ἐπιστρέφει στόν πατέρα του, ἐπειδή αὐτή εἶναι ἡ εἰκόνα καί τῆς δικῆς μας σχέσεως μέ τόν Θεό. Ἡ ἀπάτη εἶναι πολύ σοβαρότερο σύμπτωμα ἀπό ὁποιαδήποτε ἀταξία· ἄν ὑπάρχει ἀπάτη μεταξύ παιδιοῦ καί γονέων, θά εἶναι πολύ δύσκολο νά διατηρήσουν τήν ἐπικοινωνία τους.
Δέν πρέπει ποτέ νά τιμωροῦμε ἤ νά φοβερίζουμε τά παιδιά χρησιμοποιώντας τό ὄνομα τοῦ Χριστοῦ. Νά μήν ὑποβάλλουμε ποτέ στό παιδί τήν ἰδέα ὅτι ὁ Χριστός δέν τό ἀγαπᾶ ὅταν κάνει ἀταξίες, ἤ ὅτι ἡ ἀρρώστιά του εἶναι τιμωρία ἀπό τόν Χριστό. Θά πρέπει νά ἔχουμε ἐμεῖς οἱ ἴδιοι ἀρκετό κῦρος καί νά μή χρειάζεται νά μετατρέπουμε τόν Χριστό σέ χωροφύλακα. Τά παιδιά θά μισήσουν τόν Χριστό, ἄν, ὅταν ἀρρωσταίνουν, ἤ βλέπουν ἄλλους ἀρρώστους, νομίζουν ὅτι τά τιμωρεῖ γιά τήν ἁμαρτία τους, ἤ ἄν νομίζουν ὅτι ὁ Χριστός δέν τά ἀγαπᾶ ὅταν κάνουν ἀταξίες. Ἄλλωστε αὐτό δέν εἶναι ἀλήθεια· ὁ Χριστός ἀγαπᾶ τούς ἁμαρτωλούς καί πέθανε γι᾽ αὐτούς.
Ὅταν διδάσκουμε στό παιδί πειθαρχία καί ὑπακοή, πρέπει νά ἀφήνουμε περιθώρια γιά τήν προσωπική ἀνάπτυξη καί τό χαρακτήρα του. Ὁ παιδαγωγικός μας στόχος δέν εἶναι νά συντρίψουμε τή θέληση τοῦ παιδιοῦ οὔτε νά τό «δαμάσουμε» σάν ἕνα μικρό ἄλογο, ὥστε νά ὑποτάξουμε τήν προσωπικότητά του στή δική μας. Ἄν καί τό μικρό παιδί πρέπει νά μάθει νά κάνει χωρίς ἀντιρρήσεις ὅ,τι τοῦ ζητοῦν, ὅμως ὁ ἀπώτερος σκοπός μας εἶναι νά ἀναπτυχθεῖ μέ τρόπο ὥστε νά μήν εἶναι ἐγωιστής, ἀλλά νά ὑπολογίζει τούς ἄλλους. Ἄν συντρίψουμε τή θέληση τοῦ παιδιοῦ, τοῦ στεροῦμε κάτι πού εἶναι ἀπαραίτητο γιά τή διαμόρφωσή του ὡς ἐλεύθερου ἀνθρώπινου προσώπου καί πού εἶναι ἐπίσης ἀπαραίτητο ὅπλο γιά τήν ἐπιβίωσή του στό χριστιανικό ἀγώνα. Ἡ βούληση εἶναι ἀπαραίτητη γιά νά βροῦμε τό δρόμο μας σ᾽ αὐτόν τόν κόσμο, ὥστε νά μή μένουμε τελείως ἐξαρτημένοι ἀπό τό περιβάλλον τοῦ σπιτιοῦ —καί αὐτή ἡ ὑπερβολική ἐξάρτηση συνήθως φαίνεται τή στιγμή πού τό παιδί φεύγει ἀπό τό σπίτι, ὅταν ἐνηλικιωθεῖ. Αὐτό δέν πρέπει νά τό ξεχνᾶμε ὅταν, γιά παράδειγμα, προσπαθοῦμε νά ἐπιβληθοῦμε σ᾽ ἕνα ἰσχυρογνῶμον βρέφος. Ἐπίσης πρέπει νά ἀκολουθοῦμε μερικές φορές τίς ἀπόψεις τῶν παιδιῶν, ἀκόμη κι ὅταν εἶναι μικρά.
Δέν εἶναι φρόνιμο, ἀπό παιδαγωγική ἄποψη, νά ἀπαγορεύουμε πάντοτε· συχνά πρέπει νέ γίνονται παραχωρήσεις, ὄχι μόνο ἀπό τά παιδιά ἀλλά καί ἀπό τούς γονεῖς. Ἰδιαίτερα καθώς τά παιδιά μεγαλώνουν, οἱ αἰτίες γιά τίς ὁποῖες ἀπαγορεύουμε κάτι θά πρέπει νά εἶναι κατανοητές ἀπό αὐτά. Μποροῦμε ἀκόμα νά βροῦμε ἐναλλακτικές λύσεις ἤ νά κάνουμε συμβιβασμούς.
Ἕνα πολύ μικρό παιδί, εἶναι προτιμότερο νά τό ἀπομακρύνουμε ἀπό ἕνα ἀπαγορευμένο ἀντικείμενο ἤ νά στρέφουμε τήν προσοχή του κάπου ἀλλοῦ, παρά νά τό μαλώνουμε συνεχῶς χωρίς νά ἀπομακρύνουμε τόν πειρασμό. Ἴσως στήν περίπτωση ἑνός ἐξαιρετικά ἀνυπότακτου παιδιοῦ θά ὠφελοῦσε περισσότερο, ἄν τό ἀφήναμε νά ἔχει προσωπική ἐμπειρία ὁρισμένων πραγμάτων. Μερικές φορές ἡ ἀπαγόρευση ἔχει τό ἀντίθετο ἀποτέλεσμα ἀπό αὐτό πού ἐπιδιώκουμε: τό παιδί ἐπιθυμεῖ κάτι ἀπαγορευμένο περισσότερο ἀπό πρίν καί δέν μπορεῖ νά πάψει νά τό σκέπτεται. Ἡ ἀπαγόρευση, ὅταν εἶναι ἀναγκαία, θά εἶναι πολύ ἀποτελεσματική, ἄν τά παιδιά μας ἔχουν μάθει ἀπό τήν ἐμπειρία τους νά ἐμπιστεύονται καί νά σέβονται τή γνώμη μας. Δέν πρέπει νά περιμένουμε ὅτι τά παιδιά μας θά εἶναι πάντα ἱκανοποιημένα ἀπό τίς ἀπαντήσεις μας στά αἰτήματά τους, ἀλλά ἄς μήν ἀφήσουμε τή μνησικακία νά γίνει μόνιμο στοιχεῖο στή σχέση τους μαζί μας. Μερικές φορές εἶναι ἀνάγκη νά ἐπιμένουν οἱ γονεῖς, ἀλλά αὐτό ἀπαιτεῖ διάκριση καί προσευχή. Μερικές φορές οἱ γονεῖς προτείνουν στά παιδιά τους νά ζητοῦν τήν εὐλογία τοῦ πνευματικοῦ τους πατέρα πρίν κάνουν κάτι· σ᾽ αὐτήν τήν περίπτωση καί οἱ γονεῖς πρέπει νά ἐνεργοῦν σύμφωνα μέ τό λόγο τοῦ ἱερέα.
Εἶναι σημαντικό γιά τά παιδιά νά αἰσθάνονται καί νά βλέπουν ὅτι οἱ γονεῖς συμφωνοῦν μεταξύ τους. Σέ πρακτικό ἐπίπεδο αὐτό σημαίνει ὅτι, ἄν ὁ πατέρας καί ἡ μητέρα ἔχουν μιά διαφωνία, θά πρέπει, ὅσο εἶναι δυνατόν, νά φαίνεται ὅτι λύνουν τή διαφορά τους εἰρηνικά. Δέν πρέπει νά μαλώνουν, καί μάλιστα μπροστά στά παιδιά, ἤ νά ἀντιμιλοῦν ὁ ἕνας στόν ἄλλο παρά μέ εὐγενικό τρόπο. Ἄν τά παιδιά τούς δοῦν νά καυγαδίζουν ἤ νά διαφωνοῦν, θά πρέπει νά τούς δοῦν καί νά συμφιλιώνονται. Τά παιδιά αἰσθάνονται, ἀκόμα καί χωρίς λόγια, τήν ἔνταση ἀνάμεσα στούς γονεῖς τους καί ὑποφέρουν. Δέν εἶναι δυνατόν νά περιμένουμε ἀπόλυτη ὁμοφωνία γιά ὅλα τά ζητήματα μεταξύ δύο ἀνθρώπων. Ὅμως δέν πρέπει τά παιδιά νά αἰσθάνονται ὅτι οἱ διαφορές μεταξύ τῶν γονέων τους χωρίζουν τόν ἕνα ἀπό τόν ἄλλο. Ἐπίσης δέν πρέπει ποτέ νά χρησιμοποιοῦνται ὡς ἐνδιάμεσοι συμφιλιωτές μεταξύ τῶν γονέων τους. Ἡ ὁμοφωνία μεταξύ τῶν γονέων εἶναι ζωτικῆς σημασίας γιά τήν ἀσφάλεια τῶν παιδιῶν καί ἕνα ὑπόδειγμα γιά τό δικό τους γάμο ἀργότερα.
http://orthodoxigynaika.blogspot.com/20 ... st_08.html